1 Regiment Pieszy Koronny im. Królowej Jadwigi
1 Regiment Pieszy Koronny im. Królowej Jadwigi był oddziałem piechoty armii koronnej I Rzeczypospolitej.
Formowanie i zmiany organizacyjne
Na sejmie w 1717 roku zatwierdzono komput wojska koronnego, który przewidywał stworzenie regimentu królowej w liczbie 1000 porcji. Stan faktyczny regimentu w 1719 roku wynosił 604 żołnierzy, w tym 136 oficerów i podoficerów oraz 472 szeregowych.
Najlepszych żołnierzy wybierano do kompanii grenadierskich. Z każdego dziesiątego żołnierza powoływano starszego szeregowego (gefrajtera). Podoficerów mianował szef regimentu z propozycji kapitanów, a oficerskie awanse przyznawał hetman na wniosek szefa jednostki.
W 1745 roku regiment liczył 605 żołnierzy, w tym 470 szeregowych, a w 1755 roku – 611 żołnierzy, w tym 472 szeregowych.
Sejm w 1776 roku zatwierdził nowy etat, który znacznie zmienił strukturę regimentu. Regiment miał składać się z 8 kompanii, z etatową liczbą 467 żołnierzy, a w praktyce 463. W 1786 roku regiment utrzymał etatową liczebność 467 żołnierzy i wchodził w skład Dywizji Wielkopolskiej.
W 1786 roku wprowadzono numerację regimentów piechoty od 1 do 14, z wyjątkiem regimentu gwardii, który pozostał bez numeru.
Regiment Pieszy Koronny Królowej był podporządkowany Gwardii, otrzymując numer 1 i zawsze nosił imię aktualnej królowej. W czasie panowania króla Stanisława Augusta, gdy brakowało królowej, przyjął imię królowej Jadwigi.
Reformy sejmu Wielkiego zwiększyły liczebność polskiej piechoty w regimentach. Etaty z października 1789 i maja 1792 roku zakładały istnienie regimentu składającego się z dwunastu kompanii podzielonych na trzy bataliony, w tym jeden grenadierski i dwa fizylierskie. W praktyce nigdy nie osiągnięto takiej organizacji. W przededniu wojny w obronie Konstytucji 3 maja, 1 regiment piechoty im. Królowej Jadwigi pod dowództwem Augusta Gorzeńskiego liczył 1295 żołnierzy.
Regiment w powstaniu kościuszkowskim
W marcu 1794 roku stan regimentu wynosił około 720 żołnierzy. W kwietniu i maju z regimentu zdezerterowało około 50 szeregowych. Pod koniec maja, w dwóch batalionach, regiment liczył 668 żołnierzy. Na początku czerwca zaczęli napływać pierwsi rekruci, a ich liczba wzrosła o 372 żołnierzy. Na koniec czerwca, uwzględniając straty, stan liczebny regimentu wynosił 679 żołnierzy w 8 kompaniach liniowych oraz 98 w kompanii strzeleckiej (łącznie 777). W kolejnych miesiącach jednostka przyjęła 338 kantonistów. Pod koniec sierpnia regiment liczył 1017 żołnierzy liniowych oraz nieznaną liczbę strzelców. Regiment dysponował 718 karabinami.
30 sierpnia 238-osobowe dowództwo 1 regimentu dołączyło do obozu generała lejtnanta Poniatowskiego. We wrześniu do dowództwa dołączył II batalion w sile 632 żołnierzy, a w październiku I batalion. 1 listopada połączony regiment liczył około 1000 żołnierzy i był w całości w dywizji księcia Józefa Poniatowskiego. Regiment nie utworzył III batalionu. Strzelców regimentu odesłano na zalążki do formacji pułkownika Antoniego Ossowskiego. Regiment poniósł poważne straty pod Szczekocinami.
Od połowy kwietnia 1794 roku regimentem dowodził generał major Jan Grochowski, a po jego śmierci pod Szczekocinami podpułkownik Bogumił Wedelstedt. I batalionem dowodził major Michał Perro, a II batalionem major Stanisław Mojaczewski. Kompaniami dowodzili:
- 1 (mjr Stanisława Mojaczewskiego) – porucznik Ludwik Żychliński
- 2 (mjr Michała Ferro) – porucznik Fryderyk Konrady
- 3 (mjr Wilhelma Fiszera) – porucznik Jakub Świniarski
- 4 (sztabskapitan Karola Fiszera) – właściciel kompanii
- 5 (kapitan Michała Krokowskiego) – właściciel kompanii
- 7 (kapitan Wojciecha Grodzickiego) – właściciel kompanii
- 8 (kapitan Stefana Różyckiego) – właściciel kompanii
- 9 (strzelecka – wakat) – porucznik Antoni Chlebowski
Liczebność regimentu
Zmiany liczebności regimentu po 1777 roku przedstawiały się następująco:
- etat z 1777 — 467 żołnierzy
- faktycznie 1 III 1777 — 463 żołnierzy
- etat z 8 X 1789 — 2153 żołnierzy
- etat tymczasowy z 1790 — 1440 żołnierzy
- etat wojenny 22 V 1792 — 2169 żołnierzy
- faktycznie 9 VI 1792 — 1289 żołnierzy
- faktycznie IX 1793 — 1117 żołnierzy
- etat z 1 III 1794 — 419 żołnierzy
- faktycznie III 1794 — około 720 żołnierzy
Liczebność regimentu w 1792 roku wynosiła 1470 osób, w marcu 1794 roku 720, w maju 668, a we wrześniu około 1008 żołnierzy.
Struktura regimentu
W 1717 roku struktura regimentu przedstawiała się następująco:
- 1 szef regimentu – 30 porcji
- 1 pułkownik – 20 porcji
- 1 podpułkownik (obersterlejtnant) – 17,5 porcji
- 1 major – 15 porcji
- 2 kapitanów (agreges) – 9 porcji
- 1 kwatermistrz – 7 porcji
- 1 adiutant – 6 porcji
- 1 audytor – 6 porcji
- 1 lekarz – 5 porcji
- 1 kapelan – 4 porcje
- 4 podchorążych – 1,5 porcji
- 6 oboistów – 1,5 porcji
- 1 regimentstamber (dobosz) – 2 porcje
- 1 regimentswebel (profos) – 2 porcje
- 1 wagenmagister (dowódca taboru) – 2 porcje
- 1 stępka – 1 porcja
- 1 woźnica – 1 porcja
Razem: 25 żołnierzy i 151,5 porcji.
Kompanie liczyły etatowo po 110–115 porcji. Skład każdej z nich (jak w lejbkompanii) przedstawiał się następująco:
- 1 kapitan – 12 porcji
- 1 porucznik lub kapitan-lejtnant – 8 porcji
- 1 chorąży – 4 porcje
- 2 sierżantów – 2 porcje
- 1 furrier – 1,5 porcji
- 1 felczer – 2 porcje
- 3 kaprali – 1,5 porcji
- 1 trębacz – 1 porcja
- 2 doboszy – 1 porcja
- 1 woźnica – 1 porcja
- 1 cieśla – 1 porcja
- 62 szeregowych
Razem: 77 żołnierzy i 103 porcje.
Barwa regimentu
W okresie panowania Sasów, mundurowanie piechoty polskiej uległo całkowitej zmianie. Zlikwidowano niebieskie mundury w kroju polskim, a żołnierze zaczęli nosić stroje wzorowane na saskich.
Mundur oficerów regimentu składał się z pąsowej kurtki z pomarańczowymi wyłogami, srebrnymi naramiennikami, białymi guzikami, białej kamizelki, białych spodni i kamaszy, a także czarnego kapelusza i trzewików. W okresie od 1 maja do 31 października noszono czarne spodnie, podczas gdy spodnie płócienne, które wcześniej były w użyciu, zostały zakazane.
Mundury podoficerów i szeregowych były podobne do oficerskich, z tym że zamiast kamaszy noszono białe pończochy wełniane. Latem podoficerowie i szeregowi nosili białe spodnie płócienne. Pasy skórzane miały mosiężne klamry. Czerwone płaszcze sukienne wydawano tylko po dwa dla kompanii na sześć lat, służyły wyłącznie wartownikom od 15 października do 30 kwietnia. Każdy żołnierz miał tornister i patrontasz z czerwonej skóry. Zarówno oficerowie, jak i podoficerowie oraz szeregowi nosili harcapy z czarną wstążką.
Opisy umundurowania żołnierzy regimentu, sporządzone przez Bronisława Gembarzewskiego na podstawie obrazów z tamtej epoki, przedstawiały się następująco:
W 1732 roku fajfer, fizylier i dobosz nosili czarne kapelusze z białą taśmą oraz biało-czerwone kokardy. Rajtroki pasowe, wyłogi i kamizele były ciemnogranatowe, taśmy i galony białe, guziki srebrne. Spodnie oraz kamasze były białe. Lederwerki były również białe, a rękojeść tasaka miała mosiężną głowicę. Bęben dobosza był mosiężny, z pasowymi obręczami.
W drugiej połowie XVIII wieku nastąpiły pewne zmiany w umundurowaniu. Wzorem innych armii, zamiast długich kurtek wprowadzono krótkie z rabatami, a kapelusze zastąpiono sztywnymi kaszkietami z mosiężną blachą z inicjałami monarchy.
Po 1776 roku obowiązywały czarne wyłogi i srebrne guziki.
W roku 1789 wprowadzono istotne zmiany w kroju i kolorze mundurów piechoty. Mundur składał się z granatowej kurtki zimowej z pomarańczowymi wyłogami, srebrnymi naramiennikami, białej lejbiki ze stojącym kołnierzem, białych spodni wkładanych do butów kroju węgierskiego oraz wysokiego kołpaka z pąsowym wierzchem i mosiężną blachą z orłem. Żołnierze nosili również halsztuki oraz naramienniki z czarnej szmelcowanej blachy. Strój koszarowy to kitle i furażerki. Mundury były znacznie bardziej komfortowe i umożliwiały swobodę ruchów. Stroje oficerów różniły się czarnym barankowym obszyciem czapek oraz galonami. Roczny koszt umundurowania piechura (wraz z przymunderunkiem) wynosił 111 zł.
Podczas insurekcji kościuszkowskiej wyłogi były pomarańczowe, a guziki złote.
Uzbrojenie
Uzbrojenie żołnierza piechoty składało się z karabinu skałkowego z bagnetem oraz pałasza noszonego na czerwonym rzemieniu juchtowym. Podoficerowie posiadali pistolety, pałasze i tzw. kurcgewery, które były bardziej oznaką władzy niż bronią. Oficerowie byli wyposażeni w pistolety i szpady. Cała broń, zarówno palna, jak i biała, pochodziła z Saksonii. Uzbrojenie to zakupiono na dziesięcioletni okres. W każdej kompanii znajdowały się dwa karabiny zapasowe.
W 1775 roku ujednolicono uzbrojenie podoficerów i szeregowych, odbierając podoficerom broń krótką, a oficerom pozostawiając jedynie szpady.
Stanowiska
- Zamek w Malborku
- Poznań (1775)
- Kalisz (1785)
- Winnica (1788)
- Piotrków (1789)
- Stary Konstantynów (1791)
- Kalisz, Pleszew (październik 1792)
- Parczew i okolice (1793)
Żołnierze regimentu
Regimentem zazwyczaj dowodził pułkownik. Stanowisko szefa regimentu, związane z dużymi poborami, często traktowane było jako synekura. Szefowie mieli prawo fortragowania (przedstawiania do awansu) oficerów. Do 1790 roku w sztabie służyło ośmiu oficerów, w tym szef regimentu, pułkownik, podpułkownik, major, regimentskwatermistrz, adiutant, audytor i regimentsfelczer. Szefa i pułkownika w dowodzeniu kompaniami zastępowali kapitanowie sztabowi. W kompaniach było czterech kapitanów, ośmiu poruczników i ośmiu chorążych, co dawało w sumie 30 oficerów, nie licząc kapelana.
Od 1790 roku w regimencie znajdowało się dwóch majorów oraz trzech kapitanów z kompanią. Zwiększenie etatu całego wojska doprowadziło do utworzenia trzeciego kapitana sztabowego, ośmiu podporuczników i drugiego adiutanta. Łącznie było ich 40.
W latach 1763–1782 szefem regimentu był generał major Stanisław Goltz, który jednocześnie dowodził Dywizją Wielkopolską. Następnym szefem został Samuel Ożarowski, którego w 1790 roku zastąpił Augustyn Gorzeński. W 1793 roku na jego miejsce wszedł Antoni Pułaski, czołowy działacz konfederacji targowickiej, który pozostał na stanowisku do wybuchu powstania kościuszkowskiego.
Szefowie
- hrabia Joachim Fryderyk Flemming (1717–1763)
- August Stanisław Golcz (21 marca 1763)
- Samuel Ożarowski (13 marca 1780)
- gen. lejtn. Augustyn Gorzeński (24 lutego 1790)
- Antoni Pułaski (generalny insp. wojsk koronnych 1793–1794)
Pułkownicy
- Józef Biernacki
- Karol Ludwik de Fiszer (4 XI 1771 – 2 V 1783)
- Jan G. Szeński (23 V 1783 – 10 XI 1783)
- Ignacy Hoffman (10 XI 1783 – 15 VI 1791)
- ppłk Karol Kurcyusz (maj 1791)
- Jan Grochowski (1792)
Walki pułku
1 Regiment Pieszy Koronny brał udział w 1792 roku w VII wojnie polsko-rosyjskiej, toczonej w obronie Konstytucji 3 Maja. Szefem regimentu był generał Augustyn Gorzeński, a stan osobowy wynosił 1550 ludzi.
Bitwy i potyczki:
- Konfederacja barska, Piotrków, Skrzynno, Zbąszyń, Boruszkowce (15 czerwca 1792)
- Zieleńce (17 czerwca)
- Dubienka (18 lipca)
- Zasław, Szczekociny (6 czerwca 1794)
- obrona Warszawy, Powązki (28 lipca)
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Krzysztof Bauer: Wojsko koronne powstania kościuszkowskiego. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1981. ISBN 83-11-06605-1.
Bronisław Gembarzewski: Rodowody pułków polskich i oddziałów równorzędnych od r. 1717 do r. 1831. Warszawa: Towarzystwo Wiedzy Wojskowej, 1925.
Bronisław Gembarzewski: Żołnierz polski. Ubiór, uzbrojenie i oporządzenie od wieku XI do roku 1960. T.2 od 1697 do 1794 roku. Warszawa: 1962.
Konstanty Górski: Historya piechoty polskiej. Kraków: Spółka Wydawnicza Polska, 1893.
Mariusz Machynia, Czesław Srzednicki: Oficerowie Rzeczypospolitej Obojga Narodów 1717-1794. T.1: Oficerowie wojska koronnego, cz.1: Piechota. Kraków: Księgarnia Akademicka. Wydawnictwo Naukowe, 1998. ISBN 83-7188-186-X.
Tadeusz Nowak, Jan Wimmer: Dzieje oręża polskiego do roku 1793. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1968.
Karol Linder: Dawne Wojsko Polskie. Ubiór i uzbrojenie. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1960.
Leonard Ratajczyk, Jerzy Teodorczyk: Wojsko powstania kościuszkowskiego w oczach współczesnych malarzy. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1987. ISBN 83-11-07090-3.
Bolesław Twardowski: Wojsko Polskie Kościuszki w roku 1794. Poznań: Księgarnia Katolicka, 1894.
Jan Wimmer: Historia piechoty polskiej do roku 1864. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1978.
Artur Dobry: Trzy wieki w granicach Rzeczpospolitej: zamek malborski od inkorporacji do rozbioru (1454-1772): katalog wystawy. Malbork: Muzeum Zamkowe w Malborku, 2014. ISBN 978-83-60518-68-7.