1 Pułk Wojskowej Straży Granicznej to jednostka organizacyjna Wojskowej Straży Granicznej w okresie II Rzeczypospolitej.
Geneza
17 grudnia 1918 roku, szef Straży Granicznej, płk Małyszko, przedłożył Ministerstwu Spraw Wojskowych wstępny projekt etatów dla oddziałów granicznych. Na podstawie tego projektu, do końca lutego 1919 roku sformowano 1 pułk Straży Granicznej. W jego skład wchodziły: 1 dywizjon, który przez pewien czas stacjonował w Warszawie, oraz 3 dywizjon SG z Mławy. 21 marca 3 dywizjon SG został przemianowany na II/1 pułku Straży Granicznej, a jego 1 szwadron stał się 5., a 2 szwadron 6 szwadronem 1 pułku SG.
Przemianowanie i zmiany organizacyjne
Wiosną 1919 roku, Straż Graniczna została przekazana pod wyłączną komendę Ministerstwa Spraw Wojskowych. W ramach reorganizacji zmieniła się również nazwa – korpus SG otrzymał miano Wojskowej Straży Granicznej. Oddziały Wojskowej Straży Granicznej w terenie stały się całkowicie podporządkowane Dowództwom Okręgów Generalnych. 1 pułk Wojskowej Straży Granicznej został przydzielony do Dowództwa Okręgu Generalnego „Warszawa”. Inspektorat Wojskowej Straży Granicznej pełnił jedynie funkcje inspektorskie, kontrolując stan wyszkolenia oraz gotowości bojowej, a także będąc ogniwem łącznikowym między odpowiednimi ministerstwami. Dowództwo pułku mieściło się w Ostrołęce, natomiast dowództwo I dywizjonu w Łomży, a II dywizjonu w Mławie.
17 kwietnia sformowano 7 szwadron, którym dowodził kapitan Krzyżanowski. W czerwcu dywizjon zyskał nowe wyposażenie amerykańskiej produkcji, a broń i amunicję dostarczono z Francji.
Na mocy rozporządzenia ministra Spraw Wojskowych z dnia 14 lipca 1919 roku, wprowadzono nową organizację i dyslokację oddziałów granicznych. Dowództwo 1 pułku Wojskowej Straży Granicznej przeniesiono z Ostrołęki do Łomży, dowództwo I dywizjonu z Łomży do Szczuczyna, a dowództwo II dywizjonu w czasie formowania pozostało w Łomży. Dotychczasowy III (sic!)/1 pułk WSG przeszedł pod dowództwo 3 pułku WSG. Faktycznie, 30 lipca 1919 roku II dywizjon opuścił skład 1 pułku WSG i przeszedł pod dowództwo 3 pułku Wojskowej Straży Granicznej jako I/3 pułk WSG. Zmieniła się również numeracja szwadronów: 5 na 4, 6 na 1, 7 na 3 oraz 8 na 2.
Po sformowaniu w Łomży nowych 1, 3, 6 i 7 szwadronów oraz nowego dowództwa II dywizjonu, jednostki te zostały przeniesione z Łomży do Myszyńca, a szwadrony rozlokowane na odcinkach granicznych. Dodatkowo przy pułku utworzono 2 szwadron szkolny, który zakwaterowano w Łomży.
Już w połowie 1919 roku Ministerstwo Spraw Wojskowych oraz Inspektorat Wojskowej Straży Granicznej rozpoczęły przygotowania do przejęcia Pomorza Gdańskiego, co wiązało się z planowanymi przesunięciami na innych odcinkach granicy. 1 pułk Wojskowej Straży Granicznej miał za zadanie ochraniać granicę od Rajgrodu do Mławy.
W lutym 1920 roku pułk przejął odcinek granicy, który zaczynał się od rzeki Omulew i biegł do miejscowości Napierki, od pododdziałów 3 pułku WSG. Pomimo braku dodatkowych sił, pułk obsadził nowy odcinek poprzez poszerzenie sektorów granicznych poszczególnych szwadronów w kierunku zachodnim.
24 lutego 1920 roku inspektor WSG nakazał pułkowi przyjąć następujące ugrupowanie: dowództwo pułku w Łomży, dowództwo 1 dywizjonu w Szczuczynie, a dowództwo 2 dywizjonu w Chorzelach. 1 szwadron stacjonował w Boguszach, 2 w Niedźwiadnej, 3 w Koźle, 5 w Dąbrowie, 6 w Zarembach, a 8 w Janowcu. Zaznaczył też, że po sformowaniu 3 i 7 szwadronu, osobiście wyznaczy miejsca służby.
3 marca 1920 roku wiceminister spraw wojskowych generał podporucznik Kazimierz Sosnkowski przemianował dotychczasową formację „Wojskowa Straż Graniczna” na „Strzelców Granicznych”, co wiązało się ze zmianą nazwy pułku.
Służba graniczna
Pułk początkowo obsadzał linię graniczną Grajewo–Zieluń.
3 maja na granicę przeszedł nowo sformowany 7 szwadron, który obsadził odcinek od Rudnej do Bronisława [wł.]. 5 szwadron zajął odcinek od Lawieczyna do Wylazłowa [wł.]. Szwadron 6, który nie spełniał wymogów pododdziału granicznego, został zdjęty z granicy i odesłany do 1 Dywizji Piechoty Legionów. W jego miejsce dywizja dostarczyła szwadron pod dowództwem rtm. Lubinskiego, liczący 143 żołnierzy, który przyjął numer 6. Razem z „starym” 6 szwadronem do wojsk liniowych odesłano także część żołnierzy 5 szwadronu, podejrzanych o przemytniczy proceder.
14 lipca 1919 roku opublikowano rozporządzenie ministra spraw wojskowych dotyczące dyslokacji i reorganizacji oddziałów granicznych. Zgodnie z tym rozkazem, 1 pułk Wojskowej Straży Granicznej rozlokowano na odcinku granicznym od Jeziora Rajgrodzkiego do rzeki Omulew, a jego dowództwo przeniesiono z Ostrołęki do Łomży.
I dywizjon ochraniał odcinek od Jeziora Rajgrodzkiego do rzeki Pissy, a jego dowództwo przeniesiono z Łomży do Szczuczyna. 1 szwadron po sformowaniu w Łomży został przeniesiony do Rajgrodu, 2 szwadron pozostał w Boguszach, 3 szwadron przeniesiono do Niedźwiadnej, a 4 szwadron pozostał w Kolnie.
Nowy II dywizjon 1 pułku WSG stał na straży odcinka granicy od rzeki Pissy do rzeki Omulew, a jego dowództwo sformowane w Łomży zostało przeniesione do Myszyńca. 5 szwadron stacjonował w Lemanie, 6 szwadron sformowano w Łomży i przeniesiono do Krysiak, 7 szwadron stacjonował w Pełtach, a 8 szwadron po przybyciu z Warszawy rozmieścił się w miejscowości Surowe.
Granice dalej ochraniał 3 pułk Wojskowej Straży Granicznej.
W tym samym rozporządzeniu nakazano sformowanie przy pułku 2 szwadronu szkolnego WSG.
Żołnierze pułku
Stan na dzień 5 października 1919 roku:
dowódca pułku – ppłk Alfred Walter
zastępca dowódcy pułku – ppłk Sergiusz Bogucki (do 25 II 1920 → dowódca 6 pułku SG)
adiutant pułku – ppor. January Suchodolski
dowódca 1 dywizjonu – mjr Ludwik Postępski
dowódca 1 szwadronu – por. Adam Podleski
dowódca 2 szwadronu – por. Arkadiusz Jałowiecki
dowódca 3 szwadronu – rtm. Rudolf Wirski
dowódca 4 szwadronu – rtm. Mariusz Romer
dowódca 2 dywizjonu – mjr Leonard Samborski
dowódca 5 szwadronu – por. Władysław Jercho
dowódca 6 szwadronu – rtm. Stanisław Bebeńkowski
dowódca 7 szwadronu – por. Władysław Kozubski
dowódca 8 szwadronu – por. Wiktor Domejko
dowódca szwadronu szkolnego – mjr Leon Żeromski
Rozmieszczenie pułku
Przekształcenia
1 dywizjon Straży Granicznej → I dywizjon 1 pułku Straży Granicznej → I dywizjon 1 pułku Wojskowej Straży Granicznej → I dywizjon 1 pułku Strzelców Granicznych
3 dywizjon Straży Granicznej → II dywizjon 1 pułku Straży Granicznej → II dywizjon 1 pułku Wojskowej Straży Granicznej → I dywizjon 3 pułku Wojskowej Straży Granicznej → I dywizjon 3 pułku Strzelców Granicznych
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2018-03-22].
Henryk Dominiczak: Granica polsko–niemiecka 1919–1939. Z dziejów formacji granicznych. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975.
Karolina Piekarz. Polskie formacje graniczne 1918 – 1924. „Mówią Wieki”. 2s, 2017. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Mówią Wieki”. ISSN 1897-8088.
Maciej Krzysztof Tchórzewski: Łomżyńskie formacje graniczne. Zarys dziejów. Grajewo: Towarzystwo Przyjaciół 9 PSK, 2012. ISBN 978-83-934271-3-0.
Historie 1 i 2 dywizjonu 3 pułku Wojskowej Straży Granicznej 1919–1920 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin. (sygn.9/169.)
Historia 3 pułku Strzelców Granicznych. 1920 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.
Kronika 3 dywizjonu Straży Granicznej → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.
Zmiany dyslokacyjne zachodzące w 1 pułku Wojskowej Straży Granicznej → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin. (sygn.7/37.)
Ordre de Bataille Wojskowej Straży Granicznej 1919–1920 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin. (sygn.6/81.)
Zarządzenia Ministerstwa Spraw Wojskowych w sprawie reorganizacji i zmiany dyslokacji Wojskowej Straży Granicznej oraz uregulowania służby wartowniczej 1919 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin. (sygn.13/5.)
Imienne spisy oficerów inspektoratu, pułków, samodzielnych dywizjonów i szkoły podoficerskiej Wojskowej Straży Granicznej. 1919–1920 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin. (sygn.6/112.)