1 Pułk Szwoleżerów-Lansjerów Gwardii Cesarskiej

1 Pułk Szwoleżerów-Lansjerów Gwardii Cesarskiej, znany również jako 1 Pułk Lekkokonny (Polski) Gwardii Cesarskiej (fr. 1er régiment de chevau-légers lanciers polonais de la Garde impériale) – to oddział polskich szwoleżerów z okresu napoleońskiego, który działał pod dowództwem Wincentego Krasińskiego w latach 1807–1815.

Oddział ten był częścią Gwardii Cesarskiej I Cesarstwa Francuskiego i brał udział w wielu ważnych bitwach, takich jak szarża na przełęczy Somosierra oraz bitwy pod Wagram, nad Berezyną i pod Hanau.

Początki

Polskie starania o utworzenie prestiżowego oddziału w Gwardii Cesarskiej sięgały już 1804 roku. Napoleon wstał ku temu pomysłowi podczas kampanii 1806/1807 w Polsce, kiedy to towarzyszyła mu Gwardia Honorowa Polska, składająca się z młodzieży arystokratycznej i średnioszlacheckiej, dowodzona przez przyszłych oficerów pułku: Wincentego Krasińskiego, Tomasza Andrzeja Łubieńskiego i Jana Kozietulskiego. Gwardziści zyskali uznanie podczas walk pod Pułtuskiem i Łopacinem. Nie jest pewne, czy decyzja o utworzeniu polskiego oddziału miała na celu zapewnienie wierności polskiego ziemiaństwa, które wcale nie było jednomyślne w poparciu dla Napoleona, czy też była wyrazem uznania cesarza dla wkładu Polaków w jego sukcesy. Utworzenie pułku nie miało znaczenia militarnego, ale jego skład, pochodzący z elit narodu, wiązał Polaków z „sprawą” Napoleona i kojarzył nową dynastię z ważnymi europejskimi rodami arystokratycznymi. Dekret o utworzeniu oddziału Napoleon podpisał 6 kwietnia 1807 roku w Finckenstein (Kamieńcu Suskim).

Pułk miał być elitarną jednostką, składającą się wyłącznie z ochotników, przyjmowanych na podstawie cenzusu majątkowego i stanowego – chłopów nie przyjmowano. W rezultacie korpus oficerski pułku stanowiły niemal w całości osoby z rodów magnackich i bogatej szlachty, a wśród żołnierzy dominowała szlachta. Takie podejście wywołało niezadowolenie wśród weteranów, którzy mieli być dowodzeni przez młodych, niedoświadczonych oficerów. Formowanie pułku miało miejsce w koszarach Mirowskich w Warszawie, a pierwsza kompania pierwszego szwadronu, licząca 125 koni, pod dowództwem Tomasza Łubieńskiego, była gotowa do wymarszu do Francji w czerwcu 1807 roku. Publiczny pokaz umiejętności szwoleżerskich spotkał się z dużym uznaniem warszawiaków.

Organizacja, umundurowanie i uzbrojenie

Na mocy dekretów organizacyjnych wydanych 7 kwietnia, dowódcą pułku został Wincenty Krasiński (ojciec poety Zygmunta). Pułk miał składać się z sztabu oraz czterech szwadronów, które dzieliły się na dwie kompanie (półszwadrony) liczące po 125 żołnierzy każda. Każda kompania składała się z 5 plutonów.

Stanowiska podpułkowników (grosmajorów) i jednocześnie instruktorów objęli Francuzi: Charles Delaitre z mameluków gwardii oraz Pierre Dautancourt z żandarmerii wyborowej. Dowódcami dwóch pierwszych szwadronów zostali Tomasz Łubieński i Jan Kozietulski, do których później dołączyli Ferdynand Stokowski i Henryk Kamieński. Wśród dowódców plutonów znaleźli się: Antoni Potocki, Paweł Jerzmanowski, Łukasz Wybicki (syn Józefa Wybickiego), Józef Szymanowski, Józef Jankowski oraz Seweryn Fredro.

Stan pułku wynosił 60 oficerów i około 1000 żołnierzy. W 1812 roku sformowano piąty szwadron, którym dowodził Paweł Jerzmanowski. Na początku 1813 roku do pułku dołączono resztki 3 Pułku Szwoleżerów Litewskich, oddział żandarmów litewskich oraz kompanię Tatarów, co zwiększyło liczbę kompanii do trzynastu. W maju i czerwcu tego roku liczba kompanii wzrosła do piętnastu (117 oficerów i 1775 żołnierzy). W grudniu 1813 roku przywrócono wcześniejszą organizację pułku, czyli 4 szwadrony i 8 kompanii. Z pozostałości utworzono 3 pułk eklererów gwardii pod dowództwem Jana Kozietulskiego. Polscy szwoleżerowie gwardii byli – zgodnie z przydziałem – na żołdzie francuskim. W 1809 roku, po bitwie pod Somosierrą (30 listopada 1808), pułk został zaliczony do Starej Gwardii.

W hierarchii gwardyjskiej pułk zajmował miejsce po strzelcach konnych, a przed mamelukami. Po pierwszej abdykacji Napoleona (6 kwietnia 1814) połączono szwoleżerów i eklererów w jeden pułk, wyłączając szwadron Pawła Jerzmanowskiego, który udał się ze swoim dowódcą na Elbę. 1 maja 1814 roku pułk został wyłączony z armii francuskiej i włączony do polskiej, a 7 czerwca zaprezentował się przed nowym wodzem, wielkim księciem Konstantym, i wyruszył do Polski.

Mundury szwoleżerów wzorowano na kawalerii narodowej sprzed 1794 roku. Granatowa kurtka miała amarantowy kołnierz, mankiety i wyłogi. Obcisłe granatowe spodnie (rajtuzy) były podszyte skórą i ozdobione amarantowym lampasem. Kołnierz i wyłogi munduru paradnego zdobił dodatkowo srebrny wężyk, a rajtuzy miały dwa amarantowe lampasy (mundury paradne oficerskie były biało-amarantowe). Czapki, wysokie na 22 cm, miały mosiężną blachę naczelną (oficerowie mieli srebrną) z wschodzącym słońcem i złotą literą „N” na srebrnym tle oraz srebrne (oficerowie) lub białe (żołnierze) kordony. W wersji paradnej nad czapką powiewała 47-centymetrowa kita z białych piór czaplich, strusich lub kapłonich, a z boku przymocowana była kokarda „tricolore” z srebrnym krzyżem maltańskim. Oficerowie nosili granatowe, a żołnierze białe płaszcze.

Szwoleżerowie byli uzbrojeni w szable, początkowo pruskie, niskiej jakości, a od marca 1809 we francuskie. Również pruskie karabinki i pistolety stopniowo wymieniano na francuskie mousquetonnes (karabinki jazdy). Lance o długości 2,08 m z biało-amarantowymi proporczykami otrzymali dopiero na przełomie 1809 i 1810 roku, po bitwie pod Wagram (6 lipca 1809), gdzie odebrali lance austriackim ułanom i kontynuowali szarżę z nimi. Wtedy również zmieniono nazwę oddziału na lansjerów (fr. 1er Régiment de Lanciers de la Garde Impériale).

Hymnem pułkowym był „Marsz trębaczy”:

Witamy was, witamy was,
Jeżeliście nasi kochajcie nas, kochajcie nas.
Witamy was, witamy was,
Jeżeliście wrogi szanujcie nas, szanujcie nas.
Do zwycięstw przywykli wkraczamy do was,
Obejścia wzglęgnego żądamy po was,
A wy się nic złego, a wy się nic złego
Nie bójcie od nas!
Do zwycięstw przywykli wkraczamy do was,
Polacy po świecie wojujemy was!
My za Polskę naszą i za sławę naszą
Wojujemy was!

Szlak bojowy

Hiszpania

W kwietniu 1808 roku pułk został wysłany do Hiszpanii. Asystował przy koronacji króla Józefa w Madrycie. Po raz pierwszy w boju znalazł się 14 lipca 1808 roku pod Medina del Rio Seco (dwa szwadrony pod dowództwem Kozietulskiego).

30 listopada 1808 roku miała miejsce najsłynniejsza w historii szwoleżerów szarża na przełęczy Somosierra. Brał w niej udział 3. szwadron, dowodzony zastępczo przez Kozietulskiego. Szwadron był tego dnia odkomenderowany do bezpośredniej asysty przy cesarzu. Po załamaniu francuskiego natarcia piechoty, Napoleon wydał szwoleżerom rozkaz zdobycia wąwozu. Wąska droga prowadząca na szczyt (300 metrów różnicy poziomów na odcinku 2500 metrów), ograniczona z obu stron metrowymi murkami kamiennymi i obsadzona topolami, uniemożliwiała atak plutonami, dlatego został on przeprowadzony czwórkami w szyku kolumnowym. Po zdobyciu pierwszej baterii, atakujący, nie zwalniając tempa szarży prowadzonej galopem, w ciągu ośmiu minut dotarli na szczyt przełęczy. To doprowadziło do zdobycia wszystkich czterech baterii i otwarcia drogi przez wąwóz na Madryt dla całej armii.

Rozkaz ataku był tak trudny do wykonania, że niektórzy historycy twierdzą, iż Napoleon miał na celu jedynie demonstrację, a Kozietulski źle to zrozumiał. Zdobycie szczytu przełęczy przez jednego szwadronu wzbudziło zdumienie i zachwyt. Na szczęście Napoleon potrafił wykorzystać efekt szaleńczego ataku Polaków, wysyłając w ich ślady posiłki. Kilkunastu szwoleżerów, którzy dotarli na szczyt, nie byłoby w stanie utrzymać pozycji.

Szarża ta przeszła do historii jako najefektowniejsze zwycięstwo polskiej kawalerii w czasie wojen napoleońskich i jednocześnie najtańsze zwycięstwo Napoleona. Stała się legendą i inspiracją dla literatury i malarstwa. Na jej tle toczyły się i toczą nadal spory o wkład Polaków w zwycięstwa Napoleona, o zamiary cesarza względem Polski oraz o charakter interwencji francuskiej w Hiszpanii.

Pułk pozostał w Hiszpanii do lutego 1809 roku, biorąc udział w zdobyciu Madrytu, a następnie w walkach marszałka Soulta z Anglikami w Portugalii. Sto szwoleżerów pod dowództwem Tomasza Łubieńskiego eskortowało Napoleona podczas jego powrotu do Paryża.

1809–1811

W marcu 1809 roku pułk włączono do armii przygotowywanej do wojny z Austrią. 22 maja szwoleżerowie walczyli pod Essling.

6 lipca 1809 roku, w bitwie pod Wagram, szwoleżerowie znów popisali się szarżą, która umocniła ich legendę. W brawurowym ataku rozbili pułk ułanów księcia Schwarzenberga, co zapobiegło odcięciu armii od mostów na Dunaju. W trakcie szarży odebrali ułanom ich lance i kontynuowali atak z tą bronią. Należy zaznaczyć, że większość ułanów Schwarzenberga stanowili Polacy z Galicji. Napoleon miał wtedy powiedzieć: „Dać im te lance, jeśli tak dobrze umieją się nimi posługiwać.” W wyniku tego wydarzenia zmieniono nazwę oddziału na szwoleżerów-lansjerów.

Lata 1810 i 1811 to w historii pułku czas odpoczynku, służby dworskiej, przyznawania nagród i uzupełniania strat osobowych. Tylko około 400 lansjerów wzięło udział w walkach w Hiszpanii nad Ebro pod dowództwem grosmajora Ch. Delaitre’a oraz kapitanów Radzimiśkiego i Fredry. Oddział szwoleżerów eskortował parę cesarską w podróży do Belgii oraz samego Napoleona w inspekcjach nadmorskich prowincji cesarstwa. Główną kwaterą pułku było Chantilly. Kozietulski otrzymał oficerską gwiazdę Legii Honorowej, został przedstawiony do polskiego orderu Virtuti Militari oraz otrzymał tytuł barona. Wincenty Krasiński awansował na generała brygady i hrabię, a wielu innych żołnierzy i oficerów otrzymało odznaczenia za męstwo oraz awanse.

Rosja

20 lutego 1812 roku pułk otrzymał rozkaz wymarszu do Niemiec. 11 marca skoncentrowano go w Toruniu. 1 maja, powiększony o sformowany w Poznaniu piąty szwadron, przekroczył wschodnią granicę Księstwa Warszawskiego. 22 czerwca 1812 roku Napoleon ogłosił w Wiłkowyszkach wybuch II wojny polskiej, co oznaczało wojnę z Rosją.

W pierwszym etapie wojny pułk został przydzielony do cesarskiej Kwatery Głównej, a jeden szwadron stanowił osobistą ochronę marszałka Davouta. Szwoleżerowie często pełnili funkcje policyjne. Walczyli pod Wilnem (28 czerwca 1812), Mohylewem (22 lipca 1812) i Smoleńskiem (16 sierpnia 1812). W bitwie pod Borodino stanowili rezerwę. Do Moskwy wkroczył z Napoleonem tylko szwadron służbowy (pozostałe dotarły kilka dni później). Eskorta pięćdziesięciu szwoleżerów-lansjerów wyprowadziła cesarza z płonącego Kremla.

Wysokie morale i dyscyplina szwoleżerów ujawniły się podczas odwrotu Wielkiej Armii. Byli jedną z nielicznych jednostek, które zachowały zdolność bojową do końca. 25 października 1812 roku walczyli pod Borowskiem i Małojarosławcem z Kozakami. Tego dnia, służbowy szwadron uratował Napoleona pod Horodnią przed wpadnięciem w ręce Kozaków. 17 listopada szwoleżerowie brali udział w bitwie pod Krasnem, a 28 listopada walczyli nad Berezyną. 5 grudnia Napoleon opuścił wojsko, wracając do Paryża, a towarzyszyła mu 7. kompania szwoleżerów jako osobista eskorta. Pułk eskortował cesarski skarbiec i dotarł do Wilna 9 grudnia. W trakcie kampanii pułk poniósł ogromne straty. Pod koniec grudnia liczył tylko 374 ludzi, a koni było jeszcze mniej. Jego liczebność była jednak większa niż wszystkich pozostałych pułków konnych gwardii. Szwoleżerowie zdobyli uznanie nawet wśród przeciwników. Kozacy, którzy w ostatniej fazie odwrotu byli prawdziwą zmorą dla resztek Wielkiej Armii, niejednokrotnie uciekali na widok szwoleżerskich patroli.

1813–1815

W trakcie kampanii 1813 I Pułk Szwoleżerów – Lansjerów Gwardii przechodził reorganizację i uzupełniał straty. Wiosną cztery szwadrony pułku (pod dowództwem Wincentego Krasińskiego, Dominika Radziwiłła, Pawła Jerzmanowskiego i Dezydery Chłapowskiego) walczyły w bitwach pod Lützen (2 maja), Bautzen (5 maja), Budziszynem i Reichenbach (22 maja) (Dzierżoniów). 12 lipca, odtworzony pułk, liczący siedem szwadronów, wszedł w skład nowej Wielkiej Armii. Pułk został podzielony na dwa regimenty. Sześć kompanii znalazło się w dywizji kawalerii Starej Gwardii generała Walthera, natomiast osiem młodszych kompanii i kompania Tatarów włączono do II dywizji lekkiej kawalerii gwardii generała Lefevre’a. Pierwszy regiment, dowodzony przez Seweryna Fredro, towarzyszył Napoleonowi. W bitwie pod Peterswalde (17 września) rozbił pruski pułk huzarów lejbgwardii dowodzony przez syna generała Blüchera. W bitwie pod Lipskiem (18 i 19 października) brały udział oba regimenty. Po bitwie zniechęcenie ogarnęło nawet elitarnych szwoleżerów, co doprowadziło do bezprecedensowego w dziejach pułku incydentu – około pięćdziesięciu żołnierzy zdezerterowało. Pod Hanau (30/31 października) szwoleżerowie, wspaniałą szarżą, otworzyli resztkom armii drogę powrotu do Francji.

W kampanii obronnej Francji w 1814 roku szwoleżerowie i eklererzy brali udział prawie we wszystkich bitwach. Walczyli pod Saint Dozier (27 stycznia), Brienne-le-Château (29 stycznia), La Rohtiere (2 lutego), Champaubert (10 lutego), Montmirail (11 lutego), Vauchamps (14 lutego), Montereu (18 lutego), Troyes (24 lutego), Berry-au-Bac (5 marca), Craonne (7 marca), Laon (8 marca), Reims (13 marca), La Fere-Champenoise (28 marca), Arcis-sur-Aube (20 i 21 marca), Vitry (23 marca), St. Dizier (26 marca) oraz Bourget (29 marca). Uczestniczyli w obronie Paryża (30 marca).

Do końca pozostali wierni Napoleonowi. Po zdradzie marszałka Marmonta, osłaniającego Fontainebleau, Kozietulski poprowadził oba polskie pułki gwardii do Fontainebleau, gdzie Napoleon przeprowadził ostatni przegląd swoich polskich gwardyjskich oddziałów. Po jego abdykacji, nowi władcy wyłączyli szwoleżerów z francuskiej armii. Szwoleżerowie wrócili 8 września 1814 roku do ponownie zajętego przez zaborców kraju, wchodząc do nowo powstałej armii Królestwa Polskiego.

Stukonny szwadron ochotników pod dowództwem majora Pawła Jerzmanowskiego towarzyszył Napoleonowi na Elbie (Szwadron Elby). Podczas „marszu na Paryż” szwadron znajdował się w awangardzie oddziału Napoleona. W okresie „stu dni”, liczący 225 osób polski oddział włączono do dywizji czerwonych lansjerów generała Colberta, zachowując polskie mundury (w dekrecie pozbawiającym cudzoziemców możliwości służby w gwardii, Napoleon zrobił wyjątek dla Szwadronu Elby). Pomimo odezwy wielkiego księcia Konstantego wzywającej Jerzmanowskiego do odprowadzenia szwadronu do kraju pod groźbą surowych kar, szwoleżerowie walczyli pod Ligny i Waterloo (18 czerwca 1815). Po przegranej, Szwadron Elby wycofał się wraz z marszałkiem Davoutem za Loarę. 1 października 1815 roku żołnierze szwadronu zostali zwolnieni ze służby francuskiej, a większość z nich wróciła do Polski.

Lista żołnierzy pułku

Materiały archiwalne dotyczące żołnierzy I Pułku znajdują się w księgach rodowodowych zwanych Registre-Matricule.

Pierwsza z nich, rozpoczęta 14 kwietnia 1807 roku w Warszawie, obejmuje szwoleżerów o numerach ewidencyjnych od 1 do 1800 i sięga do 27 lutego 1812 roku.

Druga księga, prowadzona według tego samego wzoru, została sporządzona 27 lutego 1812 roku. Obejmuje ona szwoleżerów-lansjerów zarejestrowanych pod numerami 1801–3508. Ostatni szwoleżer został dopisany 25 lutego 1814 roku. W rejestrze odnotowano nie tylko wstępujących bezpośrednio do I Pułku, ale także żołnierzy 3 Pułku Litewskiego Szwoleżerów i szwadronu litewskich Tatarów, którzy zostali włączeni do I Pułku.

Księga trzecia dotyczy 3 Pułku Eklererów. Otwarto ją 1 stycznia, a zamknięto 21 marca 1814 roku. Obejmuje ona numery od 1 do 934. Wreszcie czwarta księga odnosi się do pułku szwoleżerów-lansjerów gwardii, odtworzonego w 1815 roku, a rozwiązania po kilku miesiącach, po upadku Napoleona. Zawiera około 200 nazwisk Polaków, zarówno ze Szwadronu Elby, jak i ostatnich ochotników.

Łącznie wszystkie księgi obejmują nazwiska 4800 Polaków i Francuzów.

Koniec istnienia i tradycja

Ostatnim akcentem istnienia formacji był list datowany 16 lutego 1815 roku, opatrzony owalną pieczęcią Pułku Lekkokonnych Gwardii.

W czasach II Rzeczypospolitej tradycje I Pułku szwoleżerów gwardii kontynuował 1 Pułk Szwoleżerów Józefa Piłsudskiego, elitarna jednostka kawalerii, której 2 szwadron był zwyczajowo szwadronem przybocznym prezydenta Rzeczypospolitej.

W połowie sierpnia w Ciechanowie i Opinogórze odbywają się widowiska „Powrót szwoleżerów” organizowane przez Urząd Miasta Ciechanów, Muzeum Romantyzmu w Opinogórze, Ośrodek Studiów Epoki Napoleońskiej Wyższej Szkoły Humanistycznej im. Aleksandra Gieysztora, Starostwo Powiatowe w Ciechanowie, Urząd Gminy w Opinogórze, Muzeum Szlachty Mazowieckiej, Centrum Kultury i Sztuki oraz dowództwo miejscowego garnizonu. W widowiskach biorą udział liczne oddziały rekonstruujące wojska epoki napoleońskiej z Anglii, Białorusi, Litwy, Łotwy oraz grupy historyczne z Polski.

Zobacz też

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

Marian Brandys: Koniec świata szwoleżerów. T. I: Czcigodni weterani. Warszawa: ISKRY, 1972.

Marian Brandys: Kozietulski i inni. Warszawa: ISKRY, 1982. ISBN 83-207-0463-4.

Dezydery Chłapowski: Memoirs of a Polish Lancer. Chicago: Emperor’s Press, 1992. ISBN 0-9626655-3-3. OCLC 28731097. (ang.).

Guy C. Dempsey: U boku Napoleona: Jednostki cudzoziemskie w armii francuskiej w czasach Konsulatu i Cesarstwa 1799–1814. Warszawa: Książka i Wiedza, 2005. ISBN 83-05-13408-3.

John Elting: Napoleonic Uniforms. ilustr. Herbert Knötel. T. II. New York: Macmillan Publishing Co, 1993. ISBN 0-02-897115-9. OCLC 772849703. (ang.).

Eligiusz Kozłowski, Mieczysław Wrzosek: Historia oręża polskiego 1795-1939. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1984. ISBN 83-214-0339-5. Brak numerów stron w książce

Marian Kukiel: Dzieje oręża polskiego w epoce napoleońskiej 1795–1815. Poznań: Wydaw. Kurpisz, 1996. ISBN 978-83-86600-51-9.

Andrzej Nieuważny: My z Napoleonem. Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie, 1999. ISBN 83-7023-709-6. Brak numerów stron w książce

Jan Pachoński: Generał Jan Henryk Dąbrowski 1755–1818. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1985. ISBN 83-11-07252-3.

Jan Pachoński: Wojskowość polska w dobie legionów i Księstwa Warszawskiego 1795–1815. W: Zarys dziejów wojskowości polskiej do roku 1864. Tom II (1648–1864). Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1966.

Ronald Pawly, Patrice Courcelle: Napoleon’s Polish Lancers of the Imperial Guard. Oxford: Osprey Publishing, 2007. ISBN 1-84603-256-3. OCLC 137222184. (ang.).

Bronisław Gembarzewski: Rodowody pułków polskich i oddziałów równorzędnych od r. 1717 do r. 1831. Warszawa: Towarzystwo Wiedzy Wojskowej, 1925. Brak numerów stron w książce

Rocznik Woyskowy Królestwa Polskiego na rok 1825. Warszawa: 1825, repr. Kraków 1990. Brak numerów stron w książce

Józef Załuski: Wspomnienia. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1976. Brak numerów stron w książce

Józef Bonawentura Ignacy Załuski: Les chevau-légers polonais de la Garde, 1812–1814. Paris: F. Teissèdre, 1997, seria: Collection du Bicentenaire de l’épopée impériale. ISBN 2-912259-06-1. OCLC 41279365. (fr.). Brak numerów stron w książce