1 Pułk Strzelców Podhalańskich AK (1 pspodh. AK) to jednostka sił zbrojnych Armii Krajowej, która została utworzona na początku roku 1944 w ramach przygotowań do Akcji „Burza” w Okręgu Kraków, bazując na strukturach Wojska Polskiego sprzed 1939 roku.
Historia Pułku
W ramach przygotowań do Akcji „Burza” w Inspektoracie Nowy Sącz, w Okręgu Kraków Armii Krajowej, powstał 1 pułk strzelców podhalańskich. Pułk był częścią 21 Dywizji Piechoty AK. Podlegał operacyjnie dowódcy Grupy Operacyjnej „Śląsk Cieszyński”, gen. bryg. Bruno Olbrychtowi, ps. „Olza”, a organizacyjnie Komendzie Okręgu Kraków AK.
Zasięg działania 1 pspodh. AK obejmował tereny Podhala i Gorców. W skład pułku, który formowano na wiosnę 1944 roku, weszły już istniejące oddziały partyzanckie AK działające w tym regionie. Cztery bataliony pułku operowały w różnych rejonach Inspektoratu Nowy Sącz.
Na dowódcę pułku mianowano mjr. Adama Stabrawę, ps. „Borowy”, 22 września 1944 roku. Data ta jest uznawana za formalne powstanie 1 pułku strzelców podhalańskich AK. Siedziba dowódcy pułku znajdowała się w okolicach masywu Mogielicy. Na początku września pułk zgrupowano w rejonie Turbacza w Gorcach, a 24 września 1944 r. złożył przysięgę podczas mszy świętej odprawionej przez ks. Jana Czuja.
W październiku 1944 roku uzbrojenie pułku obejmowało: 2 granatniki PIAT, 9 ciężkich karabinów maszynowych, 37 ręcznych karabinów maszynowych, 85 pistoletów maszynowych, 188 pistoletów oraz 401 granatów i 568 karabinów.
Pułk stoczył walki z oddziałami niemieckimi do stycznia 1945 roku. Zgodnie z rozkazem komendanta Krakowskiego Okręgu Armii Krajowej, pułk został rozwiązany 19 stycznia, a jego oddziały zdemobilizowano.
Skład Pułku
Na dzień 31 października 1944 r. pułk liczył 1 029 ludzi (47 oficerów, 45 podchorążych, 138 podoficerów i 793 szeregowych). Skład osobowy pułku przedstawia się następująco:
Dowództwo Pułku
dowódca (do sierpnia 1944 r.) – ppłk kaw. Stanisław III Mirecki, ps. „Pociej” (ciężko ranny, ujęty przez Niemców, zmarł w szpitalu w Nowym Sączu 4 września 1944 r.);
dowódca (od 22 września 1944 r.) – mjr Adam Stabrawa, ps. „Borowy” (równocześnie dowódca Inspektoratu AK Nowy Sącz);
zastępca dowódcy – rtm. Włodzimierz Budarkiewicz, ps. „Podkowa”;
kwatermistrz – rtm. Michał Wojciechowski, ps. „Profesor”;
adiutanci – por. Jan Cieślak, ps. „Maciej” i por. Szymon Pyrć, ps. „Jaskółka”;
oficer wywiadu – por. Stefan Jedliński, ps. „Bartek”;
oficer materiałowy – Stanisław Ehrbar, ps. „Marian”;
oficer żywnościowy – ppor. Józef Kromka, ps. „Karaś”;
szef kancelarii – st. sierż. Wacław Kosecki, ps. „Korab”;
lekarz pułkowy – dr Marian Mossler, ps. „Leliwa”;
kapelan – ks. Jan Stelmach, ps. „Urban”;
Oddział Ochrony Dowództwa
Oddział Ochrony Dowództwa, wraz z pocztem dowódcy, liczył na koniec października 1944 r. 20 osób, a pod koniec roku zwiększył się do 31.
dowódca – plut. Pakuła Kazimierz, ps. „Wilczek”;
zastępca dowódcy – plut. Dzioboń Stanisław, ps. „Herkules”;
Komórka Odbioru Zrzutów PP
Komórka Odbioru Zrzutów, o kryptonimie PP, nazywana potocznie przez żołnierzy „Pelikanami”, zajmowała się utrzymywaniem łączności z bazą we Włoszech oraz techniczną stroną przyjmowania zrzutów. W skład komórki PP wchodziło 2 oficerów, personel obsługi radiostacji oraz 8 ludzi osłony bezpośredniej. PP kwaterowała przy 1 batalionie w rejonie Szczawy.
dowódca – por. Antoni Turski, ps. „Tolek”;
zastępca dowódcy – por. Ryszard Blatkiewicz, ps. „Leliwa”;
dowódca ochrony radiostacji – pchor./por. Jan Adamczyk, ps. „Gryf”;
I batalion
Pierwszy batalion (kryptonim „202”) został sformowany głównie na bazie istniejącego oddziału partyzanckiego „Wilk” oraz OP „Sobel” ppor. Jana Tokarczyka.
dowódca batalionu – por. Jan Wojciech Lipczewski, ps. „Andrzej”;
zastępca dowódcy i adiutant baonu – por. Józef Gołembiowski (konspiracyjne nazwisko Wiśniewski), ps. „Sochacki”;
oficer broni – ppor. Lucjan Ziarnik, ps. „Knieja”;
kwatermistrz – ppor. Antoni Łaś, ps. „Dudek”;
lekarz batalionu – dr Bogusław Fagiański, ps. „Lubicz”;
dowódca 1 kompanii – ppor. Feliks Perekładowski, ps. „Przyjaciel”, następnie por. Marian Skowron, ps. „Olcha”;
dowódca 2 kompanii – ppor. Gustaw Górecki, ps. „Gustaw”;
zastępca dowódcy – ppor. Jan Tokarczyk, ps. „Baca”;
dowódcy plutonów: ppor. Andrzej Pluciński, ps. „Morski-Głowacki”, ppor. Julian Skurski, ps. „Joule”, ppor. Szymon Janik, ps. „Czarny”, ppor. Zygmunt Mańkowski, ps. „Iglica”, ppor. Jan Tokarczyk, ps. „Baca”.
3 kompania nie została utworzona.
II batalion
W skład II batalionu weszła część istniejącego oddziału „Mszyca”, dowodzonego przez ppor. Jana Stachurę, ps. „Adam”, oraz oddziału ppor. Władysława Rosieka, ps. „Dołner”, oraz oddziały ppor. Wiktora Lacha, ps. „Wilk”, i ppor. Władysława Wietrznego, ps. „Dęboróg”.
dowódca batalionu – kpt. Julian Krzewicki, ps. „Filip” (jednocześnie komendant Obwodu Limanowa AK);
adiutant – por. Ludwik Schweigert, ps. „Siwy”;
kapelan – ks. Franciszek Kostrzański, ps. „Hubert”, „Mirt”;
lekarz batalionu – Stefan Halcarz, ps. „Sęk”;
dowódca 4 kompanii – por. Bronisław Humemmy, ps. „Jerzy”, „Antek” (równocześnie zastępca dowódcy batalionu);
dowódca 5 kompanii – ppor. Jan Połomski, ps. „Dąb”;
pododdział dowodzenia;
kwatermistrz i oficer wywiadu – por. Tadeusz Rutkowski, ps. „Tadek”;
szef kompanii – sierż. Franciszek Banach, ps. „Waligóra”;
dowódca drużyny łączności – kpr. Franciszek Wojcieszak, ps. „Franek”;
dowódca 1 plutonu – ppor. Jan Adamczyk, ps. „Gryf” (równocześnie zastępca dowódcy kompanii);
dowódca 2 plutonu – plut. Władysław Madej, ps. „Turek”;
dowódca 3 plutonu – sierż. Michał Smaga, ps. „Trawka”;
dowódca 4 plutonu – kpr. Ludwik Kęska, ps. „Brzoza”;
dowódca plutonu WSOP – kpr. Wojciech Wojcieszak, ps. „Brona”;
dowódca 6 kompanii – ppor. Jan Stachura, ps. „Adam”;
III batalion
W skład III batalionu weszły istniejące oddziały partyzanckie: OP „Świerk” i OP „Topór” por. Juliana Zubka, OP „Żbik” Franciszka Paszki, ps. „Kmicic”, OP „Cios” Bolesława Korygi oraz OP „Miecz” Feliksa Nowaka, ps. „Śmiały”.
dowódca batalionu – kpt. Mieczysław Przybylski, ps. „Michał”;
dowódca 7 kompanii – ppor. Bolesław Koryga, ps. „Orlik”;
dowódca 8 kompanii – por. Stanisław Siemek, ps. „Świerk”;
dowódca 9 kompanii – por. Julian Zubek, ps. „Tatar”;
IV batalion
IV batalion był formowany na terenie Obwodu Nowy Targ AK.
dowódca batalionu – mjr Julian Zapała, ps. „Lampart”;
zastępca dowódcy – por. Józef Przedrzymirski, ps. „Sokół” (jednocześnie zastępca dowódcy batalionu);
dowódca 10 kompanii – por. Tadeusz Kosmowski, ps. „Las”;
dowódca 11 kompanii – por. Adam Czartoryski, ps. „Szpak”, następnie ppor. Adam Winnicki, ps. „Pazur”;
dowódcy plutonów: pchor. Kazimierz Karge, ps. „Biały”, pchor. Teodor Budziński, ps. „Lotny”, kpr. Władysław Stasiak, ps. „Żmija” i pchor. Mikołaj Nowicki, ps. „Rosomak”.
Ważniejsze walki
Polegli żołnierze 1 PSP AK
Lista poległych żołnierzy 1 PSP AK:
Władysław Oczkoś „Władek”, poległ 22 IX 1944 na Przełęczy Knurowskiej;
plut. Władysław Pisarski, ps. „Piwonia”, poległ 20 X 1944 na Polanie Bieniowe w Gorcach;
Ludwik Warmuz, ps. „Ptaszek”, poległ 29 XI 1944 r. w okolicach Ochotnicy Dolnej;
pchor. Jan Kaszycki, ps. „Wiesław”, poległ 12 I 1945 w okolicach Szczawy;
Pamięć
Muzeum 1 PSP AK w Szczawie przechowuje wiele pamiątek z okresu II wojny światowej, w tym sztandar, mundury, listy oraz fotografie upamiętniające działania 1 PSP AK.
W Szczawie znajduje się pomnik poświęcony Żołnierzom 1-go Pułku Strzelców Podhalańskich Armii Krajowej oraz Członkom Ruchu Oporu Mieszkańcom Okolicznych Wiosek Gminy Kamienica, którzy walcząc ginęli za wolność Ojczyzny.
Co roku, w pierwszą niedzielę po 15 sierpnia, obok starego drewnianego kościółka w Szczawie odbywają się uroczystości Odpustu Partyzanckiego, a przy pomniku 1 PSP AK apel poległych.
Imię 1 Pułku Strzelców Podhalańskich Armii Krajowej noszą Szkoła Podstawowa nr 1 w Szczawie oraz Szkoła Podstawowa w Gaboniu, a imię 9 Kompanii 3 Batalionu 1 Pułku Strzelców Podhalańskich Armii Krajowej nosi Szkoła Podstawowa w Łomnicy Zdroju. W tej miejscowości znajduje się również pomnik pamięci żołnierzy 9 kompanii III Batalionu 1 PSP AK oraz mieszkańców cywilnych Łomnicy.
Na Hali Łabowskiej umieszczono pomnik upamiętniający 9 kompanię 3 batalionu 1 PSP AK.
Przypisy
Bibliografia
Józef Bieniek, W kręgu Beskidu i Gorców, cz. II Placówki. Rocznik sądecki. Tom XVIII, Nowy Sącz 1987, ISSN 0080-3561.
Dawid Golik: Partyzanci „Lamparta”. Instytut Pamięci Narodowej, Wydawnictwo Attyka, Kraków 2014, ISBN 978-83-62139-72-9.
Grzegorz Mazur, Wojciech Rojek, Marian Zgórniak: Wojna i okupacja na Podkarpaciu i Podhalu. Instytut Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1998, ISBN 83-86575-52-2.
Julian Zubek: Ze wspomnień kuriera. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1988, ISBN 83-08-01799-1. Brak numerów stron w książce.
Linki zewnętrzne
Szkoła Podstawowa im. 1 Pułku Strzelców Podhalańskich Armii Krajowej w Gabońiu
Pomnik upamiętniający 9 kompanii 3. batalionu 1 PSP AK na Hali Łabowskiej