1 Pułk Strzelców Podhalańskich

1 Pułk Strzelców Podhalańskich (1 pspodh.) to jednostka piechoty Wojska Polskiego w okresie II Rzeczypospolitej.

Powstanie pułku

Tradycje 1 pułku strzelców podhalańskich mają swoje początki w 1918 roku, kiedy to w Nowym Sączu stacjonował batalion c. i k. Galicyjskiego Pułku Piechoty Nr 20, który rekrutował żołnierzy z regionów Sądecczyzny i Podhala. W trakcie I wojny światowej, pułk ten był częścią 12 Dywizji Piechoty, biorąc udział w walkach na froncie serbskim, rosyjskim i włoskim. W ramach tej jednostki powstała niepodległościowa organizacja „Wolność”, złożona z polskich oficerów, która miała na celu zorganizowanie przewrotu wojskowego w odpowiednim momencie. Do takich wydarzeń doszło 31 października 1918 roku w Tarnowie i Nowym Sączu oraz na froncie włoskim, gdzie walczył 20 pułk piechoty. Oddziały, które w listopadzie i grudniu 1918 roku złożyły się na 1 pułk Strzelców Podhalańskich, obejmowały batalion zapasowy z Tarnowa, 20 pułk z frontu włoskiego, rekonwalescentów przebywających w Nowym Sączu oraz oficerów i żołnierzy Pułku Strzelców Nr 32, którzy wrócili z frontu francuskiego. Formalnie pułk został utworzony 1 grudnia 1918 roku, a jego pierwszym dowódcą był kapitan Juliusz Siwak.

W latach 1918-1920 pułk zdobył uznanie za swoje osiągnięcia bojowe w walkach na Spiszu, Orawie, Śląsku Cieszyńskim (przeciwko Czechom), w Małopolsce Wschodniej (przeciwko Ukraińcom) oraz w wojnie z bolszewikami (wyprawa kijowska, kontruderzenie znad Wieprza, bitwa niemeńska). Dowodził nim wówczas pułkownik Kazimierz Horoszkiewicz. Na pamiątkę tych wydarzeń, na sztandarze pułku zostały umieszczone nazwy miast: Kijów, Brześć, Grodno, Białystok.

W czerwcu 1919 roku jego I batalion wchodził w skład Grupy generała Henryka Minkiewicza (Grupa operacyjna „Bug”). W grudniu 1919 roku batalion zapasowy pułku stacjonował w Nowym Sączu.

Mapy walk pułku

Kawalerowie Virtuti Militari

Żołnierze pułku, którzy zostali odznaczeni Krzyżem Srebrnym Orderu Wojskowego Virtuti Militari za wojnę 1918–1921.

Pułk w okresie pokoju

Zgodnie z rozkazem wykonawczym Ministerstwa Spraw Wojskowych do Departamentu Piechoty, dotyczącym wprowadzenia organizacji piechoty na stopie pokojowej PS 10–50 z 1930 roku, w Wojsku Polskim utworzono trzy typy pułków piechoty. 1 pułk strzelców podhalańskich został zakwalifikowany do typu I pułków piechoty (tzw. normalnych). Co roku przyjmował około 610 rekrutów, a jego stan osobowy wynosił 56 oficerów oraz 1500 podoficerów i żołnierzy. W okresie zimowym dysponował batalionem starszego rocznika, batalionem szkolnym oraz skadrowanym, a w okresie letnim batalionem starszego rocznika i dwoma batalionami poborowych.

Po wprowadzeniu nowej organizacji piechoty, pułk szkolił rekrutów dla potrzeb batalionu Korpusu Ochrony Pogranicza.

22 maja 1938 roku 1 Pułk Strzelców Podhalańskich otrzymał tytuł Honorowego Obywatelstwa Miasta Nowego Targu, a 26 maja 1938 roku honorowe obywatelstwo Jasła.

Obsada personalna pułku w 1923 roku

Obsada personalna pułku w 1923 roku:

• dowódca pułku – płk Jerzy Kazimierz Dobrodzicki
• zastępca dowódcy – ppłk Józef Kowzan
• p.o. dowódcy batalionu sztabowego – mjr Józef Egon Łepkowski
• dowódca I batalionu – mjr Ludwik Franciszek Maciejowski
• dowódca II batalionu – mjr Józef Giza
• dowódca III batalionu – mjr Władysław Teodor Wojakowski
• komendant Kadry Batalionu Zapasowego – mjr Edmund Januszkowski
• starszy lekarz pułku – mjr lek. Franciszek Maciak

Kampania wrześniowa 1939

W sierpniu 1939 roku pułk został wyłączony ze składu 21 Dywizji Piechoty Górskiej i początkowo włączony do pododcinka „Nowy Sącz” Armii „Karpaty”, z którego utworzono 2 Brygadę Górską Strzelców. Na początku jednostka walczyła poszczególnymi batalionami, osłaniając nadgraniczne tereny w dolinach Popradu, Białej i Ropy.

5 września II batalion bronił Nowego Sącza, a następnego dnia walczył w rejonie Bobowej. Tam został odcięty od reszty Brygady i stoczył bitwę pod Szymbarkiem, po czym schronił się w górskich lasach, gdzie przetrwał niemal do końca września. Pozostałe bataliony 8 września skoncentrowały się w rejonie Jedlicza koło Jasła, skąd rozpoczęły odwrót na wschód w kierunku Lwowa. 10 września broniły linii Sanu w okolicach Ulucza. Z 11 na 12 września pododdziały pułku walczyły w rejonie Birczy razem z oddziałami 24 Dywizji Piechoty, ponosząc znaczne straty. 18 września resztki pułku stoczyły ostatnią bitwę pod Rzęsną Ruską, jako straż tylna 24 Dywizji Piechoty. Zaledwie kilkudziesięciu żołnierzy pułku zdołało przebić się do Lwowa.

Odtworzenie pułku w ramach Armii Krajowej

1 Pułk Strzelców Podhalańskich został odtworzony w strukturach Armii Krajowej.

Strzelcy podhalańscy

Dowódcy pułku:

• kpt. Juliusz Siwak (21 XI 1918 – 24 I 1919)
• ppłk / płk piech. Kazimierz Horoszkiewicz (25 I 1919 – 13 X 1921 → dowódca piechoty dywizyjnej 2 Dywizji Górskiej)
• płk Jerzy Kazimierz Dobrodzicki (15 IX 1921 – 14 X 1926 → dowódca piechoty dywizyjnej 18 DP)
• płk SG Franciszek Seweryn Wład (14 X 1926 – 17 III 1927 → dowódca piechoty dywizyjnej 25 DP)
• ppłk / płk dypl. piech. Witold Wartha (III 1927 – I 1930 → I oficer sztabu Inspektora Armii w Warszawie)
• płk dypl. piech. Kazimierz Bogumił Janicki (I 1930 – 28 VI 1932 → szef Dep. Piechoty MSWojsk.)
• ppłk piech. Zygmunt Krudowski (VI 1932 – III 1934 → dyspozycja dowódcy OK V)
• ppłk / płk dypl. piech. Kazimierz Aleksandrowicz (IV 1934 – II 1938 → szef sztabu DOK I)
• płk dypl. piech. Alfred Krajewski (13 II 1938 – 10 IX 1939 → dowódca piechoty dywizyjnej 24 DP)
• mjr Marian Michał Serafiniuk (od 10 IX 1939)

Zastępcy dowódcy pułku:

• ppłk piech. Józef Kowzan (10 VII 1922 – 29 VI 1924 i od 5 VIII 1924)
• ppłk piech. Jan II Kubin (X 1926 – IV 1928 → zastępca dowódcy 77 pp)
• ppłk piech. Zygmunt Krudowski (IV 1928 – 1932 → dowódca 1 pspodh)
• ppłk dypl. Marian Porwit (1932 – XII 1934 → dowódca 44 pp)
• ppłk Zygmunt Bezeg (21 III 1935 – VIII 1939 → dowódca Ośrodka Zapasowego 21 DP)

Obsada personalna w 1939 roku

Struktura organizacyjna i obsada personalna w marcu 1939 roku:

• dowódca pułku – płk dypl. Alfred Krajewski
• I zastępca dowódcy – ppłk Zygmunt Longin Bezeg
• adiutant – kpt. Józef Piotr Nikorowicz
• starszy lekarz – mjr dr Stanisław Augustyn
• młodszy lekarz – por. lek. Wacław Wołyńcewicz
• II zastępca dowódcy (kwatermistrz) – mjr Jan Witowski
• oficer mobilizacyjny – kpt. adm. (piech.) Jan Kuczek
• z-ca oficera mobilizacyjnego – kpt. Ernest Filip Herold
• oficer administracyjno-materiałowy – kpt. adm. (piech.) Izydor Templer
• oficer gospodarczy – kpt. int. Marian Feliks Pachoń
• oficer żywnościowy – vacat
• dowódca kompanii gospodarczej i oficer taborowy – kpt. tab. Lucjan Eugeniusz Niedzielski
• kapelmistrz – kpt. adm. (kapelm.) Jan Teofil Walter
• dowódca plutonu łączności – por. Marian Antoni Serafin
• dowódca plutonu pionierów – kpt. Marcin Łyszczarz
• dowódca plutonu artylerii piechoty – kpt. Józef V Lewandowski
• dowódca plutonu ppanc. – por. Tadeusz Czesław Rekucki
• dowódca oddziału zwiadu – por. Paluch Jan Kazimierz
• I batalion
• dowódca batalionu – mjr Andrzej Mieczysław Wójcik
• dowódca 1 kompanii – por. Franciszek Wiktor Klimkowicz
• dowódca plutonu – ppor. Kazimierz Wiesław Pagacz
• dowódca 2 kompanii – kpt. Jan Adolf Janiczek
• dowódca plutonu – por. Mikołaj Mach
• dowódca plutonu – ppor. Andrzej Skubisz
• dowódca 3 kompanii – por. Marian Gerard Berling
• dowódca 1 kompanii km – kpt. Edward Wojciech Dietrich
• dowódca pluton – ppor. Stanisław Węgrecki
• II batalion
• dowódca batalionu – mjr Bolesław Miłek
• dowódca 4 kompanii – kpt. Stanisław Krasowski
• dowódca plutonu – ppor. Jan Stefan Lassota
• dowódca 5 kompanii – kpt. Włodzimierz Winiarski
• dowódca plutonu – por. Kazimierz Sochacki
• dowódca plutonu – ppor. Zbigniew Konrad Wyrwicz
• dowódca 6 kompanii – por. Feliks Szczepański
• dowódca 2 kompanii km – kpt. Władysław Ullman
• dowódca plutonu – por. Jan Marian Krukowski
• III batalion
• dowódca batalionu – mjr Marian Michał Serafiniuk
• dowódca 7 kompanii – kpt. Mieczysław Białkowski
• dowódca plutonu – ppor. Józef Konstanty Gnatek
• dowódca plutonu – ppor. Stanisław Walenty Nenko
• dowódca 8 kompanii – kpt. Lucjan Świerczewski
• dowódca plutonu – por. Jan Bronisław Humenny
• dowódca plutonu – ppor. Oldrzych Kafka
• dowódca 9 kompanii – kpt. Franciszek Ksawery Czerwiński
• dowódca plutonu – por. Józef Maciej Piekarz
• dowódca plutonu – ppor. Miłosław Włodzimierz Petruszka
• dowódca 3 kompanii km – kpt. Józef Kanikuła
• dowódca plutonu – ppor. Tadeusz Rożniakowski
• na kursie – por. Antoni Stefan Wayda
• na kursie – por. Eugeniusz Raszek
• Obsada personalna pułku we wrześniu 1939 roku
• Dowództwo
• dowódca – płk dypl. Alfred Krajewski (do 10 IX 1939)
• I adiutant – kpt. Józef Nikorowicz
• II adiutant – kpt. Ernest Horold, por. rez. Jan Rzońca
• oficer łączności – por. Marian Serafin
• kwatermistrz – kpt. adm. (piech.) Izydor Templer
• oficer żywnościowy – chor. Józef Szarek
• naczelny lekarz – por. lek. Maksymilian E. Herold, por. lek. Tadeusz Michalski
• kapelan – ks. kapelan Jan Wilk
• dowódca kompanii gospodarczej i kapelmistrz (od ok. marca 1938) – kpt. Jan Walter
• szef kompanii – st. sierż. Franciszek Radzik
• I batalion
• dowódca – mjr Andrzej Mieczysław Wójcik
• adiutant – ppor. rez. Władysław Dura
• dowódca 1 kompanii strzeleckiej – por. Kazimierz Sochacki (zm. 16 IX 1939 w Gródku Jagiellońskim), ppor. Wyrwicz
• szef kompanii – plut. Władysław Leżański
• dowódca 2 kompanii strzeleckiej – kpt. Jan Janiczek
• szef kompanii – plut. Edward Wnęk
• dowódca 3 kompanii strzeleckiej – por. rez. Stanisław Michalik
• dowódca plutonu – ppor. Andrzej Skubisz
• szef kompanii – st. sierż. Ludwik Skoczeń
• dowódca 1 kompanii ckm – kpt. Edward Dietrich (do 7 IX 1939), potem ppor. Stanisław Węgrecki
• dowódca I plutonu – ppor. Stanisław Węgrecki
• dowódca II plutonu – ppor. rez. Ignacy Grzegorzak
• dowódca III plutonu – plut. Konstanty Halkowicz
• dowódca plutonu moździerzy – ppor. rez. Antoni Chrząszcz
• zastępca dowódcy plutonu – kpr. zaw. Zbigniew Waligóra
• szef kompanii sierż. Tomasz Polański
• II batalion
• dowódca – mjr Bolesław Miłek (do 7 IX 1939), następnie kpt. Edward Dietrich (od 8 IX 1939)
• lekarz – pchor. lek. Durałowicz
• dowódca 4 kompanii strzeleckiej – dowódca por. Mikołaj Mach
• dowódca I plutonu – ppor. rez. Stanisław Antoni Długosz
• szef kompanii – st. sierż. Józef Kołek
• dowódca 5 kompanii strzeleckiej – ppor. Marian Wyrwicz
• szef kompanii – st. sierż. Stanisław Paździor
• dowódca 6 kompanii strzeleckiej – kpt. Włodzimierz Winiarski
• dowódca I plutonu – ppor. rez. Henryk Jan Król
• dowódca II plutonu – ppor. rez. Witold Jan Horain
• dowódca III plutonu – ppor. rez. Lesław Jan Stanisław Wojtyga
• szef kompanii – st. sierż. Julian Siwak
• dowódca 2 kompanii ckm – por. Jan Stanisław Kukla
• dowódca I plutonu – ppor. rez. Andrzej Giełczyński
• szef kompanii – sierż. Leopold Marszałek
• III batalion
• dowódca – mjr Marian Michał Serafiniuk (od 10 IX 1939 dowódca pułku), następnie kpt. Lucjan Świerczewski
• adiutant – ppor. rez. Roman Wojnarowski
• lekarz – ppor. lek. dr Izrael Sroka
• dowódca 7 kompanii strzeleckiej – kpt. Mieczysław Białkowski
• szef kompanii – sierż. Bogusław Trefon
• dowódca 8 kompanii strzeleckiej – kpt. Lucjan Świerczewski (do 10 IX 1939), następnie por. Jan Bronisław Humenny, a od 12 IX 1939 – ppor. rez. Władysław Maksymilian Śmiałek
• dowódca I plutonu – por. Jan Bronisław Humenny
• dowódca II plutonu – ppor. rez. Władysław Maksymilian Śmiałek, a następnie ppor. rez. Olszowski
• dowódca III plutonu – ppor. rez. Franciszek Ksawery Gach (do 12 IX 1939), a następnie sierż. pchor. Eugeniusz Bachleda
• szef kompanii – st. sierż. Stanisław Krupski
• dowódca 9 kompanii strzeleckiej – kpt. Franciszek Ksawery Czerwiński
• dowódca I plutonu – por. Kazimierz Biel
• dowódca II plutonu – por. rez. Jan Franciszek Godula
• dowódca III plutonu – sierż. pchor. Leon Jasiński (poległ 7 IX 1939 w Korczynie)
• szef kompanii – st. sierż. Bronisław Dobrowolski
• dowódca 3 kompanii ckm – kpt. Józef Kanikuła
• szef kompanii – st. sierż. Władysław Prokop
• Pododdziały specjalne
• dowódca kompanii zwiadu – por. Jan Paluch
• dowódca plutonu zwiadu konnego – ppor. rez. Krzysztof Henisz
• zastępca dowódcy plutonu – wachm. Roman Burczy
• dowódca plutonu kolarzy – ppor. rez. Adam Jordan
• zastępca dowódcy plutonu – kpr. ndt. Zygmunt Kalisz
• dowódca kompanii przeciwpancernej – por. Klimkowicz, por. Tadeusz Czesław Rekucki
• dowódca 1 plutonu – chor. Marian Wawro
• szef kompanii – plut. Józef Michalik
• dowódca plutonu łączności – por. Marian Antoni Serafin
• zastępca dowódcy plutonu – sierż. Stanisław Siedlarz
• dowódca plutonu pionierów – por. Marian Gerard Berling
• zastępca dowódcy plutonu pionierów – st. sierż. Józef Kącki
• dowódca plutonu artylerii piechoty – por. rez. Jan Szymon Szczerbowski
• zastępca dowódcy plutonu artylerii piechoty – plut. pchor. rez. Andrzej Pogorzelski
• dowódca plutonu przeciwgazowego – NN
• zastępca dowódcy plutonu – kpr. zaw. Jan Trela

Żołnierze 1 pułku strzelców podhalańskich – ofiary zbrodni katyńskiej

Biogramy zamordowanych oficerów można znaleźć na stronie internetowej Muzeum Katyńskiego.

Symbole pułku

Sztandar

Nadanie sztandaru i zatwierdzenie jego wzoru zostało opisane w Dzienniku Rozkazów MSWojsk. z 1928 roku, nr 31, poz. 340. Sztandar, ufundowany przez miasta Nowy Sącz, Limanowa, Nowy Targ i Gorlice, został wręczony pułkowi przez prezydenta Ignacego Mościckiego w Nowym Sączu 21 października 1928 roku.

Wrześniowe losy sztandaru

Według relacji grupy oficerów 1 pspodh. przebywających w obozie jenieckim w Arnswalde, etatowy dowódca pułku płk dypl. Alfred Krajewski pozostawił sztandar przy III batalionie, który był chroniony przez poczet 12 żołnierzy pod dowództwem ppor. rez. Giełczyńskiego. 14 września postanowiono odesłać sztandar do OZ 21 DPG w Brzeżanach, eskortowany przez ppor. Giełczyńskiego, jednego podoficera i jednego szeregowca.

W relacjach z Banknock znajduje się informacja, że sztandarem 1 Pułku Strzelców Podhalańskich opiekował się na zlecenie dowódcy pułku jego kierowca samochodowy sierż. Andrzej Leśniak. W krytycznej sytuacji przekazał sztandar mjr. Serafiniukowi, a dalsze losy sztandaru są nieznane.

Odznaka pułkowa

Odznaka pułkowa została zatwierdzona w Dzienniku Rozkazów Ministerstwa Spraw Wojskowych nr 23, poz. 285 z 31 lipca 1931 roku. Przedstawia stylizowaną swastykę ułożoną z góralskich ciupag, na tle dwunastu gałązek jedliny. W centrum odznaki umieszczono romboidalną tarczę z numerem oraz inicjałami „1 PSP”. Wokół ciupag znajdują się nazwy pól bitewnych: BRZEŚĆ, BIAŁYSTOK, KIJÓW, GRODNO. Odznaka jest trzyczęściowa, wykonana ze srebra. Na rewersie znajduje się próba srebra oraz imiennik grawera „AB”. Wymiary to 39×39 mm, a wykonawcą był Adam Batko z Nowego Sącza.

Upamiętnienie

27 kwietnia 1939 roku w koszarach w Nowym Sączu odsłonięto tablicę upamiętniającą żołnierzy pułku, którzy polegli i zostali ranni na polach czadeckich. Dowódcy 1 pułku strzelców podhalańskich zostali uhonorowani na tablicy pamiątkowej, umieszczonej w kościele św. Kazimierza w Nowym Sączu w 1988 roku. Jedna z ulic w Nowym Sączu nosi nazwę 1 Pułku Strzelców Podhalańskich. W 1991 roku Karpacki Oddział Straży Granicznej przyjął imię 1 Pułku Strzelców Podhalańskich.

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2016-02-15].

Rocznik Oficerski 1923. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1923.

Roman Bober: Zarys historji wojennej 1-go pułku Strzelców Podhalańskich. Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne, 1929, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.

Karol Firich, Stanisław Krzysik, Tadeusz Kutrzeba, Stanisław Müller, Józef Wiatr: Almanach oficerski na rok 1923/24. T. 2. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1923.

Zdzisław Jagiełło: Piechota Wojska Polskiego 1918-1939. Warszawa: Bellona, 2007. ISBN 978-83-11-10206-4. OCLC 68739630.

Jerzy Giza: Sądecki garnizon i jego żołnierze 1918-1922. Kraków: nakładem autora, 2015. ISBN 978-83-932701-2-5.

Janusz Odziemkowski: Piechota polska w wojnie z Rosją bolszewicką 1919-1920. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adam”, 2010. ISBN 978-83-7072-650-8.

Bronisław Prugar-Ketling (red.): Księga chwały piechoty. Warszawa: Departament Piechoty MSWojsk, Warszawa 1937–1939. Reprint: Wydawnictwo Bellona, 1992.

Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax, 1990. ISBN 83-211-1104-1.

Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918-1945: Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918-1939; Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-204-3299-2.

Jerzy Adam Radomski. Kampania wrześniowa na ziemi sądeckiej. „Rocznik Sądecki”. Tom 12, s. 294-295, 1971.

Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.