1 Pułk Przedniej Straży im. Królowej – jednostka kawalerii armii koronnej I Rzeczypospolitej.
Formowanie i zmiany organizacyjne
W styczniu 1789 roku oddział liczył 257 „głów”.
Na podstawie uchwały sejmowej z dnia 9 lutego 1789 roku, która przekształcała regimenty dragońskie w pułki przedniej straży, hetman wielki koronny wraz z Komisją Wojskową Obojga Narodów 12 lutego 1789 roku wydali rozkaz, w którym nakazali szefowi pułku reorganizację dragonii i zwiększenie liczby chorągwi przedniej straży do 135 osób. W rezultacie z regimentu dragonów pod dowództwem gen. mjr Adama Szydłowskiego sformowano 1 Pułk Przedniej Straży im. Królowej.
Zgodnie z planowanym etatem 100 000 armii Rzeczypospolitej Obojga Narodów, pułk miał liczyć 1369 „głów”. W sztabie wyższym miało służyć 5 oficerów, a w średnim i niższym – 15. Pułk miał składać się z 10 chorągwi po 135 „głów” każda. Jednakże z powodów oszczędnościowych, etat ten nie został zrealizowany, a rozpoczęto formowanie armii o liczebności 65 000. W tej sytuacji pułk liczył 1099 „głów”, w tym 19 w sztabie i po 135 osób w 8 chorągwiach.
Wiosną 1792 roku, jeszcze przed wybuchem wojny z Rosją, pułk zgodnie z etatem liczył 1099 żołnierzy, a w rzeczywistości miał ich 1046. Po przegranej wojnie, liczba żołnierzy znacznie spadła i jesienią 1793 roku wynosiła jedynie 570, a w momencie wybuchu powstania kościuszkowskiego – 562.
W 1792 roku pułk liczył 1046 „głów” oraz 1046 koni. W marcu 1794 roku liczba ta wyniosła 562 „głów” i 464 konie, a w maju pozostała bez zmian. We wrześniu stan to zmniejszył się do 536 „głów” i 460 koni.
W czasie powstania kościuszkowskiego pułk był wyposażony w 375 karabinów, 223 pistolety, 518 szabel oraz 137 pik.
Stanowiska
Cudnów (XII 1789), Bracław, Powołocza oraz Warszawa 1794.
Żołnierze regimentu
Do 1789 roku regiment etatowo składał się z 24 oficerów, w tym szefa i regimentsfelczer. W sztabie służyli: szef, pułkownik, podpułkownik, major, kwatermistrz, audytor oraz adiutant w randze porucznika. W kompaniach znajdowało się: dwóch kapitanów z kompanią, dwóch kapitanów sztabowych (agrègè), sześciu poruczników oraz sześciu chorążych. Kapitanowie sztabowi zastępowali szefa i pułkownika w dowodzeniu kompaniami, a podpułkownik oraz major osobiście dowodzili swoimi jednostkami. W 1790 roku, po utworzeniu pułku straży przedniej, podpułkownik otrzymał kompanię, a do kadry dołączyli nowy major, trzech kapitanów sztabowych, drugi adiutant, dwóch poruczników oraz dwóch chorążych, co zwiększyło teoretyczną liczbę oficerów do 34.
Szefowie regimentu:
Krzysztof Karwicki (6 marca 1789; gen. mjr od 1 sierpnia 1792)
Pułkownicy:
Stanisław Wielowiejski,
Augustyn Gorzeński.
Walki pułku
Pułk był jedną z lepiej wyszkolonych jednostek kawalerii koronnej. Uczestniczył w wojnie w obronie Konstytucji 3 maja i wyróżnił się walecznością podczas bitwy pod Dubienką. Zagarnięty 2 maja 1793 roku przez Rosjan, dzięki determinacji dowódcy i oficerów, przebił się przez rosyjski kordon i wziął udział w powstaniu kościuszkowskim.
Bitwy i potyczki:
Żołnierze pułku walczyli pod Burakowskimi Karczmami (11 czerwca 1792), Raczkami (12 czerwca 1792), Boruszkowcami (15 czerwca 1792), Zieleńcami (17 czerwca 1792), Włodzimierzem (7 lipca 1792), Dubienką (18 lipca 1792), Warszawą (17 kwietnia 1794), Szczekocinami (6 czerwca 1794), a także w obronie Warszawy w 1794 roku. Następnie walczyli pod Szczęśliwicami oraz Strzyżami (24 września 1794) oraz Pragą (4 listopada 1794).
Umundurowanie
W marcu 1791 roku wprowadzono nowe przepisy mundurowe, które określały wygląd munduru szeregowego oraz towarzysza kawalerii narodowej i pułków straży przedniej.
Hierarchia regimentu
regiment arkebuzerów podkomorzego koronnego Jerzego Dominika Lubomirskiego (-1717) → regiment dragonii Królowej (1717-1789) → pułk 1 przedniej straży im. Królowej (1789-1794) ↘ rozformowany po powstaniu kościuszkowskim
Przypisy
Bibliografia
Krzysztof Bauer: Wojsko koronne powstania kościuszkowskiego. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1981. ISBN 83-11-06605-1.
Bronisław Gembarzewski: Rodowody pułków polskich i oddziałów równorzędnych od r. 1717 do r. 1831. Warszawa: Towarzystwo Wiedzy Wojskowej, 1925.
Konstanty Górski: Historya jazdy polskiej. Kraków: Spółka wydawnicza Polska, 1894.
Mariusz Machynia, Czesław Srzednicki: Oficerowie Rzeczypospolitej Obojga Narodów 1717-1794. T.1: Oficerowie wojska koronnego, cz.1: Sztaby i kawaleria. Kraków: Księgarnia Akademicka. Wydawnictwo Naukowe, 2002. ISBN 83-71-88-500-8.
Leonard Ratajczyk, Jerzy Teodorczyk: Wojsko powstania kościuszkowskiego w oczach współczesnych malarzy. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1987. ISBN 83-11-07090-3.