1 Pułk Piechoty Legionów

1 Pułk Piechoty Legionów Józefa Piłsudskiego

1 Pułk Piechoty Legionów Józefa Piłsudskiego (1 pp Leg.) to jednostka piechoty Wojska Polskiego II RP, która istniała w latach 1918–1939.

Geneza

1 pułk piechoty Legionów był najstarszym pułkiem w Wojsku Polskim II RP, czerpiącym swoje tradycje z 1 Kompanii Kadrowej, która 6 sierpnia 1914 roku wkroczyła do Królestwa Polskiego z Galicji, oraz z 1 pułku piechoty, który w latach 1914–1917 brał udział w ciężkich walkach, m.in. pod Łowczówkiem, Tarłowem i Kostiuchnówką.

Wojna polsko-bolszewicka

1 pułk piechoty Legionów został sformowany w listopadzie 1918 roku w dwóch miejscach: Jabłonnie i Radymnie. W grudniu 1919 roku jego batalion zapasowy został rozwinięty w Jabłonnie. Następnie pułk zaangażował się w walki z bolszewikami, m.in. w 1919 roku wyzwalał Wilno oraz walczył na Wileńszczyźnie i Białorusi. Zimą 1920 roku uczestniczył w bitwie o Dyneburg, wspólnie z wojskami łotewskimi. Wiosną wziął udział w wyprawie na Kijów, jednak kontrofensywa sowiecka zmusiła polskie siły do odwrotu. Pułk skutecznie opierał się atakom oddziałów 1 Armii Konnej Siemiona Budionnego.

2 czerwca o godzinie 6:00 grupa uderzeniowa 1 pp Leg. zaatakowała Boryspol, gdzie sowiecka 58 Dywizja Strzelców szykowała się do ataku. Mimo mniejszej liczby, Polakom udało się zaskoczyć przeciwnika, co spowodowało jego wycofanie się. Po zdobyciu rosyjskich magazynów Polacy wrócili do Kijowa, a mimo niskich strat, ich atak zakłócił przygotowania Sowieckiej grupy do ataku. Jednakże, dalsze działania sowieckie zmusiły polskie wojska do opuszczenia Kijowa 13 czerwca 1920 roku.

Po przeniesieniu 6 Dywizji Piechoty pod dowództwo generała Romera, zabezpieczenie południowego skrzydła 3 Armii przejęła grupa podpułkownika Stefana Dąba-Biernackiego, w której składzie był również 1 pułk piechoty Legionów. 20 czerwca pułk dotarł do Słobody Baranówki, gdzie nawiązał kontakt z 12 pułkiem piechoty. Dowódca grupy, pułkownik Dąb-Biernacki, zlecił dowódcy 1 pp Leg. kapitanowi Janowi Kruszewskiemu wysłanie dwóch kompanii do Suchej Woli w celu przeprowadzenia rozpoznania. Około 16:00, wzmocnione dwoma plutonami ckm-ów, kompanie rozpoczęły marsz. Po dotarciu do wsi, rozwinęły się w tyralierę, a następnie podeszły pod zabudowania, gdzie zostały zaatakowane przez kawalerię Budionnego. Mimo zaskoczenia, por. Holinkowski zdołał zebrać obie kompanie na pobliskim wzgórzu i rozpocząć odwrót do Słobody Baranówki. Na polu bitwy pozostały obsługi ckm, które zostały niemal całkowicie wybite przez Kozaków. W trakcie odwrotu, Polacy walczyli z determinacją. Ranni żołnierze, dowodzeni przez podporucznika Chmurę, stawili opór, a z pomocą przyszły im dwie kompanie I batalionu 1 pp Leg. oraz II/1 pułku artylerii polowej Legionów, co zmusiło sowiecką kawalerię do odwrotu.

1 sierpnia I Brygada Piechoty Legionów obsadziła front od Płaszewa do Ochmatkowa. 1 pp Leg. pod dowództwem kapitana Stanisława Kozickiego, wsparty przez II/1 pap Leg., bronił rubieży Kopań-Dublany. Po południu Sowieci z 24 Dywizji Strzelców zaatakowali polskie pozycje, wyprzedzając 3 pułk ułanów. Po ataku, 1 szwadron wycofał się do Dublan, gdzie wzmocnił lewą flankę 1 pułku piechoty Legionów. Kapitan Kozicki wysłał 5 i 8 kompanię na osłonę odsłoniętego skrzydła, a III batalion wsparł 3 pułk ułanów. Wieczorem dowódca dywizji nakazał Kozickiemu kontratak w kierunku Swiszczowa. Przydzielił mu wsparcie z batalionu 8 pułku piechoty Legionów oraz 1 i 5 baterii 1 pap Leg. W sumie grupa uderzeniowa liczyła około 2500 żołnierzy i 60 ckm-ów. Natarcie rozpoczęło się przed świtem. 3 września, po ataku na Perekale, 1 pp Leg. zdołał zdobyć Swiszczów, a następnie zajął pozycje na wzgórzach na południowy wschód od wioski, gdzie odparł atak sowiecki. Po pięciu godzinach walki, III/1 pp Leg. zmuszony był do odwrotu na zachodni brzeg Styru.

W sierpniu 1920 roku pułk wyzwolił Drohiczyn i Białystok, a następnie walczył o Lidę. Walki zakończył 18 października pod Radoszkowiczami. 3 grudnia 1920 roku sztandar pułku został odznaczony przez marszałka Józefa Piłsudskiego Krzyżem Srebrnym Orderu Wojskowego Virtuti Militari nr 2967.

Mapy walk pułku

Kawalerowie Virtuti Militari

Żołnierze pułku odznaczeni Krzyżem Srebrnym Orderu Wojskowego Virtuti Militari za wojnę 1919–1920. Gwiazdka przy nazwisku oznacza żołnierzy uhonorowanych dekretami Naczelnika Państwa i Naczelnego nr 3392 oraz 3393.

Ponadto, 2018 oficerów i żołnierzy otrzymało Krzyż Walecznych, w tym 105 czterokrotnie, 189 trzykrotnie, a 486 dwukrotnie. Wśród wyróżnionych Krzyżem Walecznych znalazł się kpr. Józef Pędzierski.

Okres międzywojenny

Pierwszym pokojowym garnizonem 1 pułku piechoty Legionów była Wilejka. Następnie pułk został przeniesiony do garnizonu w Wilnie, do „Koszar imienia 1 Brygady Legionów Komendanta Józefa Piłsudskiego” przy ulicy Kalwaryjskiej na Śnipiszkach. Kadra batalionu zapasowego stacjonowała w Jabłonnie. Pułk wchodził w skład 1 Dywizji Piechoty Legionów.

Święto pułkowe obchodzono 6 sierpnia, w rocznicę wymarszu 1 Kompanii Kadrowej z krakowskich Oleandrów.

Na podstawie rozkazu Ministerstwa Spraw Wojskowych z 1930 roku, w Wojsku Polskim wprowadzono trzy typy pułków piechoty. 1 pułk piechoty zaliczono do typu II pułków piechoty (tzw. wzmocnionych). W każdym roku przyjmowano około 845 rekrutów, a stan osobowy pułku wynosił 68 oficerów oraz 1900 podoficerów i żołnierzy. Na czas wojny przewidywano go do pierwszego rzutu mobilizacyjnego, a w okresie zimowym posiadał dwa bataliony starszego rocznika oraz batalion szkolny, w lecie zaś trzy bataliony strzeleckie. Jego liczebność była wyższa od pułków typu I o około 400–700 żołnierzy.

Wojskowy Klub Sportowy

Na początku lat 20. XX wieku założono WKS 1 ppLeg, w ramach którego działały m.in. sekcja piłki nożnej i sekcja koszykówki. W 1933 roku klub połączył się z WKS 6 ppLeg Wilno, tworząc nową organizację WKS Śmigły Wilno. Tego samego roku uroczyście otwarto stadion 1 pp Legionów przy ul. Werkowskiej w Wilnie.

1 pp Leg. w kampanii wrześniowej

Mobilizacja

22 sierpnia do 1 pułku piechoty Legionów przybyli na ćwiczenia oficerowie rezerwy, jednak ćwiczenia odwołano. Mimo to, pułk liczący 1811 żołnierzy wymaszerował do obozu ćwiczeń w Kojranach. Tam pułk otrzymał rozkaz mobilizacji alarmowej, która miała rozpocząć się 24 sierpnia o godzinie 8:00, co zmusiło go do powrotu do garnizonu, opóźniając rozpoczęcie mobilizacji o 2 godziny. Pomimo wysłania autobusów wileńskich po część oficerów i podoficerów, aby rozpocząć mobilizację, nie wszyscy dotarli na czas.

W czasie mobilizacji alarmowej w Wilnie w grupie żółtej zmobilizowano cały 1 pułk piechoty Legionów w organizacji wojennej w etatach wojennych w czasie od A+18 do A+36.

Dodatkowo w czasie od A+48 do A+50 zmobilizowano:

• dowództwo grupy kompanii asystencyjnych nr 3,
• kolumnę taborową nr 301,
• kompanię sanitarną nr 301.

W grupie brązowej, w czasie G20+30, zmobilizowano kompanię karabinów maszynowych przeciwlotniczych typ B nr 31.

W ramach I rzutu mobilizacji powszechnej, do 2 września zmobilizowano batalion marszowy typ specjalny nr 1.

Zmobilizowane konie i wózki były nieodpowiednie, ale stawiennictwo rezerwistów było wzorowe. Trwało szkolenie strzeleckie, w tym z kb ppanc., a także remontowano wozy konne i podkuwano konie. Po początkowych działaniach w koszarach, pododdziały pułku wyszły w ramach dekoncentracji do wsi wokół Wilna. I batalion mobilizował się w Nowosiółkach, II batalion w Jerozolimkach, a III batalion w Werk. 27 sierpnia odbyło się zaprzysiężenie pułku, odprawiono mszę świętą, a pułk przedefilował przed dowódcą 1 DP Leg. gen. bryg. Wincentym Kowalskim. 28 sierpnia jako pierwszy odjechał transport kolejowy z batalionem I/1 pp Leg. ze stacji kolejowej „Ponary”. Dalsze transporty dotarły na stację dopiero 31 sierpnia, kiedy odjechały rano II batalion, wieczorem dowództwo pułku z pododdziałami oraz III batalion około godziny 22:00.

Działania bojowe

1 pp Leg. przetransportowano trasą przez Grodno, Białystok do Ostrowi Mazowieckiej, gdzie nastąpił wyładunek pułku. W zatorze w Kuźnicach pod Grodnem transport dowództwa pułku i III batalionu został zaatakowany o świcie 1 września przez lotnictwo niemieckie. Po południu 1 września transporty dowództwa pułku i III batalionu zostały wyładowane w Ostrowi Mazowieckiej, a następnie pomaszerowały do lasów w rejonie Długosiodła. II batalion ruszył z Nowosiółek, natomiast I batalion pozostał w Nagoszewie. 3 września większość pułku osiągnęła rejon lasów w pobliżu Długosiodła, a popołudniu 3 września dołączył również I batalion. Ostatecznie 1 pp Leg. wszedł w skład Grupy Operacyjnej „Wyszków” w ramach 1 Dywizji Piechoty Legionów gen. Wincentego Kowalskiego. Pułk i GO znajdowały się w odwodzie Naczelnego Wodza. 3 września GO „Wyszków” weszła w skład Armii „Modlin”.

Udział w walkach nad Narwią i Bugiem

W dniu 4 września 1 pp Leg. wraz z 1 DP Leg. rozpoczął marsz w rejon Różana. O godzinie 19:00 1 pp Leg. podjął marsz nad Narew. 5 września, po 30 km nocnego marszu, pułk osiągnął rejon Narwi pod Różanem. Podczas postoju o godzinie 10:00, pułk został ostrzelany przez niemiecką artylerię, co skutkowało śmiercią 3 żołnierzy i rannymi 10. Zmieniono rozkazy, a w godzinach 12:00-13:30 pułk podjął ponowny marsz wzdłuż Narwi w kierunku Pułtuska. Podczas marszu pododdziały były atakowane przez lotnictwo niemieckie. Dalszy forsowny marsz w nocy 5/6 września doprowadził 1 pp Leg. do rejonu Bartodzieje, Topolnica na południe od Pułtuska. Obsadę przedmościa wzmocnił 5 pułk piechoty Leg., a 1 pp Leg. i 6 pułk piechoty Leg. stanowiły odwód dywizji. W związku z planowanym wycofaniem dywizji z linii Narwi, 1 pp Leg. miał prowadzić działania obronne na szlaku odwrotu 1 DPLeg. I/1 pp Leg. został wysłany z baterią 1 pułku artylerii lekkiej Leg. do Wyszkowa, aby bronić mostu. II/1 pp Leg. okopał się na garbach terenowych u zbiegu szos Pułtusk-Wyszków i Pułtusk-Obryte, w odległości 10 km od Narwi. Około 6 km na południe od tej pozycji, III/1 pp Leg. z pułkowym plutonem artylerii piechoty organizował obronę. II/1 pal Leg. zajął stanowiska za II batalionem, a przedpole minowała kompania saperów. Po południu 1 pp Leg. stanowił straż tylną wycofującej się GO „Wyszków”. O godzinie 17:00 7 września, obronę 6 kompanii strzeleckiej wykonała zasadzkę na rozwiniętą do natarcia kompanię niemiecką, zadając jej znaczne straty. Wysłany za nią patrol zlikwidował niemieckich obserwatorów artyleryjskich. Pod wieczór kompanie II batalionu zaczęły schodzić z pozycji, co doprowadziło do rozproszenia oddziału. Część żołnierzy, skrajnie wyczerpanych marszami, dostała się do niewoli. Po paru godzinach, część rozproszonego batalionu zebrał por. Henryk Łoziński. Po przeprawieniu się przez most na Bugu w Wyszkowie, 1 pp Leg. wszedł w skład odwodu dywizji. Pułk zajął las Lucynów przy szosie Wyszków-Radzymin. 8 i 9 września pułk odpoczywał po intensywnych marszach, a straty personalne były znaczne.

Udział w boju o Kałuszyn

10 września o godzinie 6:00 1 pp Leg. wyruszył w marsz odwrotowy, osłanianym przez I batalion. Pułk poprzez Jadów dotarł do Adampola, gdzie zatrzymał się na odpoczynek. W nocy 10/11 września pułk kontynuował marsz odwrotowy, będąc w składzie kolumny głównej dywizji, obok 5 pp Leg i 1 pal Leg. Maszerując przez Dobre, Rudzienka, Łaziska, Jakubów w kierunku szosy Mińsk Mazowiecki-Kałuszyn, omijając Kałuszyn miał maszerować na Olszewice. Batalion III/1 pp Leg. idąc na dźwięk walki, o świcie rozwinął się do natarcia, atakując Kałuszyn z wsparciem własnej broni maszynowej i moździerzy. Mimo początkowego sukcesu, batalion poniósł duże straty, a natarcie utknęło. Po wsparciu artylerii dywizyjnej, oddział III batalionu zdołał przełamać opór. Po walce 1 pp Leg. zbierał się we wsi Wola Rafałowa, gdzie odpoczywał, jednak I batalion stracił kontakt. Pod wieczór rejon postoju został ostrzelany przez niemiecką artylerię, co spowodowało, że około 10 żołnierzy pułku zostało rannych.

Dalsze walki odwrotowe

Kolejne jednostki niemieckie zablokowały drogę odwrotu dywizji. Na rozkaz dowódcy dywizji, 12 września wieczorem pułk podjął dalszy marsz odwrotowy w kierunku Wodyn, Oleśnicy i lasów Jagodne. W straży przedniej maszerował III batalion, a w tylnej II batalion. Nad ranem 13 września II/1 pp Leg. zmylił drogę i odłączył się od kolumny. Został zaatakowany przez 2-3 plutony czołgów z Dywizji Pancernej „Kempf”. W trakcie walk batalion uległ częściowemu rozproszeniu, a w walce zniszczono 2 czołgi niemieckie. Dowódca batalionu, z częścią plutonu łączności i połową 4 kompanii strzeleckiej oraz plutonu ppanc., odłączył się od głównych sił. W trakcie boju poległ dowódca 6 kompanii strzeleckiej por. Kazimierz Skup. Dowództwo batalionu z odłączonymi pododdziałami, dotarło w rejon Garwolina, gdzie wzięło udział w walkach. Niektórzy z rozproszonych żołnierzy dotarli do Warszawy, biorąc udział w jej obronie, inni dołączyli do Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Polesie”. II batalion, dowodzony przez por. Henryka Łozińskiego, w składzie 5 i 6 kompanii strzeleckich oraz 2 kompanii ckm, dołączył do zbierającego się w Lipinach pułku. Reszta pułku dotarła w rejon wsi Lipiny koło Wodyń, którą zdobył po zaciętej walce. I batalion dołączył do 1 pp Leg., jednak w znacznie mniejszym składzie, głównie 1 kompania strzelecka i 1 kompania ckm. O godzinie 20:00 pułk wymaszerował w kierunku Trzcińca i Domanic, na przedzie kolumny maszerowały resztki II batalionu. Natarcie 5 i 6 kompanii strzeleckich oraz 2 kompanii ckm pozwoliło przełamać obronę niemiecką i zmusić nieprzyjaciela do odwrotu z Trzcińca, jednak obrona w Domanicach i Kopciach wytrzymała. Z powodu niepowodzenia natarcia 1 pp Leg. dowódca pułku rozkazał wykonać ostateczne uderzenie w kierunku lasu Olszyc. Niemiecki kontratak odebrał pułkowi część pozycji, a silne zgrupowanie ognia na Trzciniec spowodowało znaczne straty, w tym rannego dowódcę pułku. Rozbite kompanie próbowały przebić się do zarośli moczarów na wschód od wsi Kopcie. Część kompanii i plutonów bez ciężkiego sprzętu kontynuowała przebijanie się przez lasy. Na rozkaz kapitana Henryka Trojańczyka, uszkodzono obie armaty plutonu artylerii piechoty i je pozostawiono. Wielka liczba żołnierzy pułku dostała się do niewoli, część poległa, a inne rozproszyły się. 14 września 1 pp Leg. praktycznie przestał istnieć.

Odtworzenie 1 pp Leg. i udział w bitwie pod Tomaszowem Lubelskim

Do 18 września w rejonie Chełma Lubelskiego zebrano grupę kilkuset żołnierzy. Z tej grupy sformowano zbiorczy batalion 1 pułku pod dowództwem mjr. Włodzimierza Grabowskiego. 20 września z wszystkich pułków piechoty 1 DPLeg. utworzono zbiorczy 1 pułk piechoty Legionów pod dowództwem ppłk. Jana Kasztelowicza, gdzie batalion mjr. Grabowskiego był I batalionem pułku. Wraz z 8 pułkiem piechoty Legionów i częścią 1 pal Leg. tworzył 1 DP Leg. Dywizja weszła w skład Armii gen. bryg. Emila Krukowicza-Przedrzymirskiego, która miała na celu nawiązanie połączenia z wojskami Frontu Południowego gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego. Dalszy marsz na południe blokowały wojska niemieckiego VIII Korpusu Armijnego oraz część XXII Korpusu Armijnego (mot.). 21 i 22 września pułk wykonał marsz do wsi Rachanie. Po południu 22 września batalion wraz z całą dywizją przystąpił do natarcia, przełamując niemieckie linie obronne przy wsparciu artylerii. W nocy I/1 pp Leg. osiągnął rejon Tarnawatki, a w terenie pagórkowatym, przez leśne bezdroża, bataliony traciły kontakt z dowództwem i sąsiadami. Większość 1 pp Leg. uderzyła na Tarnawatkę, gdzie rozgorzał zacięty bój. O świcie 23 września okazało się, że pułk znalazł się w dolinie otoczonej wzgórzami, gdzie znajdowała się silna obsada niemieckiej piechoty. Rano, oddziały niemieckie 8 i 28 DP otworzyły morderczy ostrzał na pułk, co spowodowało znaczne straty w szeregach 1 pp Leg. Resztki żołnierzy pod dowództwem ppłk. Jana Kasztelowicza i gen. bryg. Wincentego Kowalskiego zostały wzięte do niewoli. Batalion mjr. Włodzimierza Grabowskiego, wraz z 28 pułkiem Strzelców Kaniowskich, wziął udział w walce o zdobycie Suchowoli. Po godzinie 17:00, wspólnie z oddziałami 10 DP i 39 DP rez., wziął udział w natarciu na Krasnobród, zdobywając gajówkę Maciejówka oraz forsując Wieprz, zdobywając zachodni skraj wsi Majdan Wielki. Niewielkie grupy żołnierzy pułku dołączyły do innych jednostek, dzieląc ich krótki dalszy los.

Obsada dowódcza odtworzonego 1 pp Leg. i batalionu I/1 pp Leg.

• dowódca pułku – ppłk Jan Kasztelowicz
• zastępca dowódcy pułku – mjr Józef Roczniak
• I adiutant pułku – kpt. Wacław Kobyliński
• II adiutant pułku – por. Hieronim Mażulis
• oficer informacyjny – por. Zygmunt Krzymowski
• oficer łączności – por. Józef Zapolski
• dowódca I batalionu (z resztek 1 pp Leg.) – mjr Włodzimierz Grabowski
• adiutant batalionu – por. Zygmunt Lewandowski
• dowódca 1 kompanii strzeleckiej – kpt. Tomasz Polak
• dowódca 2 kompanii strzeleckiej – kpt. Marian Jabłoński
• dowódca 3 kompanii strzeleckiej – por. Konrad Bukowski
• dowódca 1 kompanii ckm – kpt. Zygmunt Urbanowicz

Formacje utworzone z żołnierzy zmobilizowanych przez 1 pp Leg. i sformowane w OZ 1 DPLeg.

W składzie 205 pp i 1 pp OW „Grodno”

Do 3 września, zgodnie z planem mobilizacyjnym „W1”, w ramach mobilizacji powszechnej sformowano batalion marszowy typ specjalny nr 1, który miał wejść w skład Obszaru Warownego „Wilno”. Ostatecznie, na podstawie poprawek do planu mobilizacyjnego z 19 czerwca 1939 roku, formował się I batalion 205 pułku piechoty. Batalion został przewieziony w rejon na południe od Białegostoku, a następnie przerzucony w rejon Bielska, gdzie osłaniał do 11 września. Następnie załadowany do transportu kolejowego, skierowano go w kierunku Lwowa. Z powodu zbombardowania torów, batalion był wożony po kilku liniach kolejowych. Ostatecznie nie dotarł do Lwowa, a 17 września został wzięty do niewoli przez wojska sowieckie. Z pozostałych dwóch kompanii batalionu marszowego typ spec. nr 1 utworzono 7 kompanię strzelecką III batalionu 1 pułku piechoty OW „Grodno” oraz prawdopodobnie 1 kompanię ckm I batalionu 1 pp OW „Grodno”. Kompanie te w ramach swoich batalionów i pułku stanowiły załogę Lwowa i aktywnie uczestniczyły w walkach.

Batalion 1 pp Leg. OZ 1 DP Leg.

W Kadrze Zapasowej Piechoty Sokółka, w II rzucie mobilizacji powszechnej, formowano Ośrodek Zapasowy 1 Dywizji Piechoty Legionów. Do OZ 1 DP Leg. zgłaszali się bezpośrednio rezerwiści z zachodnich regionów kraju. Ośrodek formował się w Sokółce, a następnie został przerzucony do Wilna. 9 września, z formowanym OZ 1 DP Leg., wyjechało kilkuset żołnierzy oraz 120 wozów taborowych. W Wilnie, w koszarach 6 pp Leg. ppłk Jan Pawlik podjął na nowo organizację OZ 1 DP Leg. Równolegle, po ogłoszeniu mobilizacji powszechnej i sformowaniu batalionu marszowego typ spec. nr 1, w koszarach 1 pp Leg. pozostały nadwyżki osobowe i sprzętowe. Z tych nadwyżek, Oddział Zbierania Nadwyżek 1 pp Leg. ppłk Jan Obtułowicz rozpoczął formowanie plutonów i kompanii. 5 września, na rozkaz ppłk. Jana Pawlika, rozpoczęto formowanie batalionu bojowego, składającego się z dwóch lub trzech kompanii strzeleckich oraz kompanii ckm. W kompanii ckm batalionu bojowego były trzy plutony uzbrojone w ckm wz. 1908 Maxim oraz pluton moździerzy z moździerzami 81 mm Stockes. Żołnierze batalionu mieli być dobrze wyposażeni i posiadać spory zapas amunicji strzeleckiej, w tym granatów. I batalionem dowodził ppłk Jan Obtułowicz. 17 września, po przekroczeniu granicy przez wojska sowieckie, I batalion (1 pp Leg.) improwizowanego pułku OZ 1 DP Leg. został skierowany na przedpole Wilna, w rejon Antokola. Pozostałe bataliony pułku OZ 1 DP Leg. i szwadrony dywizjonu Ośrodka Zapasowego Wileńskiej Brygady Kawalerii zajęły stanowiska celem osłony od wschodu Antokola. 18 września pułk OZ 1 DP Leg. o godzinie 19:30 otrzymał rozkaz opuszczenia Wilna, nie podejmując walki z wojskami sowieckimi i wycofania się na Litwę. Około północy bataliony opuściły stanowiska, sformowały kolumny marszowe i udały się do Wilna. I batalion (1 pp Leg.) w trakcie marszu stoczył walki z pojedynczymi czołgami sowieckimi, co spowodowało straty wśród żołnierzy. I batalion improwizowanego pułku z OZ 1 DP Leg. przekroczył granicę litewską, gdzie został internowany.

Legioniści

Dowódcy pułku:

• mjr Leopold Lis-Kula (28 II – 7 III 1919)
• mjr Jan Kazimierz Kruszewski (12 III – 4 VIII 1919)
• mjr Władysław Dragat (p.o. 5 VIII 1919 – 8 III 1920)
• ppłk Jan Kazimierz Kruszewski (8 III – 8 VII 1920)
• ppłk Stanisław Józef Kozicki (8 VII – 16 VIII 1920)
• kpt. Zygmunt Wenda (p.o. 16 VIII – 8 IX 1920)
• płk piech. Jan Kazimierz Kruszewski (8 IX 1920 – 14 IX 1926 → dowódca piechoty dywizyjnej 1 DP Leg.)
• płk piech. Michał Pakosz (14 IX 1926 – 28 III 1928 → dowódca piechoty dywizyjnej 1 DP Leg.)
• ppłk dypl. Bolesław Krzyżanowski (28 III 1928 – I 1930 → I oficer sztabu Inspektoratu Armii gen. Stefana Dąb-Biernackiego)
• ppłk dypl. piech. Zygmunt Wenda (p.o. od I 1930 i dowódca III 1932 – 7 IV 1934 → oficer do zleceń Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych)
• ppłk / płk piech. Aleksander Stawarz (7 IV 1934 – XI 1935 → dowódca 12 pp)
• płk dypl. piech. Kazimierz Burczak (XI 1935 – 20 IX 1939)
• ppłk piech. Jan Kasztelowicz (20 – 23 IX 1939)

Zastępcy dowódcy pułku:

• ppłk piech. Michał Pakosz (10 VII 1922 – 5 I 1923 → dowódca 33 pp)
• mjr / ppłk piech. Janusz Dłużniakiewicz (9 III 1923 – X 1926 → dowódca 33 pp)
• ppłk piech. Lucjan Bornstaedt (XI 1928 – 5 X 1929 → zastępca dowódcy 5 pp Leg.)
• ppłk dypl. piech. Zygmunt Wenda (5 X 1929 – 1931)
• ppłk dypl. piech. Kazimierz Burczak (p.o. 1931 – III 1932)
• ppłk piech. August Emil Fieldorf (III 1932 – XI 1935 → dowódca Baonu KOP „Troki”)
• ppłk dypl. Bogdan Alfons Szeligowski (1939)

Żołnierze 1 pułku piechoty – ofiary zbrodni katyńskiej

Biogramy zamordowanych oficerów znajdują się na stronie internetowej Muzeum Katyńskiego.

Symbole pułku

Sztandar

W trakcie swojej historii pułk posiadał trzy sztandary. Pierwszy został ufundowany przez Polonię z Chicago, drugi wręczony w 1919 roku przez mieszkańców Wilna. 1 listopada 1922 roku marszałek Józef Piłsudski wręczył nowy sztandar, ufundowany przez Stowarzyszenie Polskie miasta Meriden w Stanach Zjednoczonych, dzięki staraniom księdza kapelana Franciszka Tyczkowskiego, który od 1919 roku był kapelanem 1 pułku piechoty Legionów.

Odznaka pamiątkowa

Pierwszą odznaką pułkową była odznaka „Za wierną służbę”, na którą Naczelny Wódz zezwolił na noszenie rozkazem nr 40 z 5 maja 1920 roku. Druga odznaka była podobna do odznak 5. i 6. pułku piechoty Legionów, a jej wzór został zatwierdzony Dziennikiem Rozkazów Ministerstwa Spraw Wojskowych nr 20, poz. 196 z 21 czerwca 1929 roku. Środek odznaki wypełniała miniatura odznaki I Brygady Legionów Polskich „Za Wierną Służbę”, otoczona czterema wici oraz strzałami wzorowanymi na pieczęci kanonika wrocławskiego Zbrosława z 1276 roku. Oznaka miała wymiary 34×34 mm, a jej projekt stworzył Bronisław Sylwin Kencbok, a wykonanie zrealizował Adam Nagalski z Warszawy.

Oznaka żałobna została ustanowiona 26 czerwca 1935 roku przez Ministra Spraw Wojskowych „w celu uczczenia i utrwalenia pamięci Marszałka Józefa Piłsudskiego”. Oznakę stanowiła czarna obwódka, średnicy 3 mm, złożona z podwójnego czarnego sznura, przyszywana do krawędzi lewego naramiennika kurtki i płaszcza, noszona stale w służbie i poza służbą we wszystkich rodzajach ubioru wojskowego. Od 1938 roku oznakę żałobną nosili także żołnierze 1 ppLeg.

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2016-02-15].

Bogusław Cereniewicz: Wrześniowe drogi. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”, 1969.

Karol Firich, Stanisław Krzysik, Tadeusz Kutrzeba, Stanisław Müller, Józef Wiatr: Almanach oficerski na rok 1923/24. T. 2. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1923.

Zdzisław Jagiełło: Piechota Wojska Polskiego 1918–1939. Warszawa: Bellona, 2007. ISBN 978-83-11-10206-4.

Stanisław Maksimiec: Front Północny. Organizacja i walki we wrześniu 1939 roku. Oświęcim: Wydawnictwo Napoleon V, 2021. ISBN 978-83-8178-582-2.

Wojciech Markert: 1 Pułk Piechoty Legionów Józefa Piłsudskiego. Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. Zeszyt 129. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Ajaks, 2006. ISBN 83-88773-65-8.

Włodzimierz Nowak: Samhorodek – Komarów 1920. Walki jazdy polskiej z konnicą Budionnego, maj – wrzesień 1920. Warszawa: Bellona SA, 2010. ISBN 978-83-11-11897-3.

Janusz Odziemkowski: Piechota polska w wojnie z Rosją bolszewicką 1919-1920. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adam”, 2010. ISBN 978-83-7072-650-8.

Janusz Odziemkowski: Leksykon wojny polsko – rosyjskiej 1919 – 1920. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2004. ISBN 83-7399-096-8.

Janusz Odziemkowski: Leksykon bitew polskich 1914 – 1920. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 1998. ISBN 83-85621-46-6.

„Ordery i Odznaczenia”, nr 8, „Odznaka 1 pułku piechoty Legionów Józefa Piłsudskiego”, De Agostini, 10 VIII 2011 r., Warszawa

Stefan Pomarański: Zarys historji wojennej 1-go pułku piechoty Legionów. Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne, 1931, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.

Bronisław Prugar-Ketling (red.): Księga chwały piechoty. Warszawa: Departament Piechoty MSWojsk, Warszawa 1937–1939. Reprint: Wydawnictwo Bellona, 1992.

Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.

Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny „W” i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Adiutor, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5.

Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”, 1990. ISBN 83-211-1104-1.

Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918-1945: Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918–1939; Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-204-3299-2.

Ryszard Szawłowski: Wojna Polsko-Sowiecka 1939. Tom 1 Monografia. Warszawa: Wydawnictwo Ner