1 Pułk Pancerny
1 Pułk Pancerny (1 ppanc) to jednostka broni pancernej Polskich Sił Zbrojnych.
Sformowanie i zmiany organizacyjne
12 sierpnia 1942 roku, dotychczasowy 65 batalion czołgów został przekształcony w 1 pułk pancerny. Nowa jednostka nawiązywała do 1 batalionu czołgów, który powstał w listopadzie, a zorganizowano go 2 grudnia 1939 roku w Campebec, w Bretanii.
Początkowo pułk był częścią 16 Brygady Pancernej, jednak wkrótce brał udział w działaniach w składzie 10 Brygady Kawalerii Pancernej.
Święto pułku obchodzone było 19 sierpnia, w rocznicę bitwy w Normandii o wzgórze 262 (Maczugę).
Działania bojowe pułku
1 pułk pancerny został przetransportowany do Francji w dniach 30 i 31 lipca 1944 roku na pokładzie sześciu barek. W trakcie marszu do miejsca załadunku w Wielkiej Brytanii spalił się jeden z czołgów obrony przeciwlotniczej. Rzut gąsienicowy dotarł na wybrzeże wieczorem 30 lipca, podczas gdy rzut kołowy przybył następnego dnia około 7:00. O 20:00 pułk osiągnął rejon koncentracji. 2 sierpnia dowódca pułku zameldował do sztabu 10 Brygady Kawalerii Pancernej o osiągnięciu rejonu wyjściowego do działań, mając w składzie 43 oficerów oraz 624 szeregowych. W dniu 7 sierpnia, w szyku bojowym, pułk dysponował 53 czołgami Sherman, 3 czołgami ewakuacyjnymi Sherman ARV, 11 czołgami Stuart, 6 czołgami przeciwlotniczymi Crusader, 9 samochodami opancerzonymi Scout-Car oraz 7 transporterami opancerzonymi Half-Truck.
Bitwa o Normandię
8 sierpnia 1944 roku 1 pułk pancerny wszedł w bezpośredni kontakt z obroną niemiecką około południa, osłaniając 10 BKPanc. na wysokości Tilly-la-Campagne, tracąc 2 czołgi Sherman oraz 1 samochód opancerzony Scout-Car na minach. 9 sierpnia pułk zamienił się w pierwszym rzucie brygady z 2 pułkiem pancernym. W trakcie natarcia zdobył Cauvicourt, a następnie natknął się na silną obronę przeciwpancerną w miejscowości Soignolles. W związku z tym 1 i 2 szwadrony oskrzydliły miejscowość od zachodu, zdobywając wzgórze 111, znajdujące się na wschodnich podejściach do wzgórza 140. Z powodu silnej obrony wroga oraz braku wsparcia piechoty, szwadrony, po wzięciu jeńców, wycofały się na wzgórze 94. Pułk poniósł znaczne straty – 14 poległych, 15 rannych, a wraz z czołgiem zniszczony został także zastępca dowódcy pułku, mjr M. Malinowski. Zniszczono 15 czołgów. Po osiągnięciu rejonu Rénémesnil do pułku dołączyło około 100 kanadyjskich żołnierzy, którzy wcześniej zostali wzięci do niewoli i ukrywali się w okolicy. Od 10 sierpnia pułk przeszedł w stan wypoczynku i reorganizacji.
Bitwa pod Falaise
15 sierpnia, maszerując na czele kolumny 10 BKPanc. i współdziałając z 1 szwadronem 10 pułku dragonów, pułk osiągnął Hutmesnil, Soignolles, Rouvres. Zajął rejon Vendeuvre, a 16 sierpnia przekroczył rzekę Dives. 17 sierpnia prowadził natarcie za grupą bojową „Zgorzelski”, a następnie za grupą bojową „Koszutski”. Dotarł do wzgórz 159 i 259, luzując na nich grupę bojową „Koszutski”. 18 sierpnia pancerni 1 pułku, wspierani przez część batalionu strzelców podhalańskich, kontynuowali natarcie, konwojąc zaopatrzenie dla grupy bojowej 2 Pułku Pancernego, zdobywając wzgórze 258. W późnych godzinach popołudniowych zostali zaatakowani przez alianckie lotnictwo, w wyniku czego stracili prawie całe zaopatrzenie. Wieczorem przeprowadzili natarcie, zdobywając wzgórze 240, gdzie wzięli do niewoli jeńców. Od dwóch dni wspierał ich batalion strzelców podhalańskich. Następnego dnia, w południe, czołgi pułku zdobyły północną część wzgórza 262 i przeszły do obrony na nim, wspierane przez bspodh. Nocą ich obronę wzmocnił 9 batalion strzelców. Rano 20 sierpnia rejon obrony na północnym wzgórzu 262 objęła także grupa bojowa „Koszutski”. Do 22 sierpnia pułk bronił zajętych pozycji przed ciągłymi natarciami niemieckich wojsk, które próbowały się wydostać z okrążenia oraz przyjść z pomocą. Tego dnia pancerni 1 pułku zajęli obronę na południowej części wzgórza 262, a następnego dnia zostali wycofani na wypoczynek i uzupełnienie do miejscowości Grandmesnil. Straty poniesione od 8 do 26 sierpnia wyniosły 24 poległych, 52 rannych i 28 zaginionych.
Pościg i walki w Belgii
29 sierpnia pułk osiągnął stan 32 oficerów i 559 szeregowych oraz miał w linii 43 sprawne czołgi Sherman, 6 Stuartów i 6 czołgów przeciwlotniczych Crusader. Tego dnia 1 pułk pancerny, wraz z 10 pułkiem dragonów, I dywizjonem samobieżnym 1 pappanc. oraz dywizjonem 1 pamot., rozpoczął jako grupa taktyczna mjr Zgorzelskiego marsz w charakterze oddziału przedniego dywizji, za uchodzącym nieprzyjacielem, osiągając Valailles, a następnego dnia Elbeuf. 31 sierpnia pułk przekroczył Sekwanę, a 1 września wszedł w kontakt z przeciwnikiem. 2 września 1944 roku pułk stoczył walkę o przeprawy na Sommie w pobliżu miejscowości Goye, zdobywając ją wieczorem. Następnie kontynuował pościg, osiągając 6 września granicę francusko-belgijską, a w walkach oskrzydlił obronę niemiecką na południe od Ypres. Nazajutrz 1 pułk pancerny prowadził dalsze natarcie w kierunku miast Roulers i Thielt. 8 września dokonał dalekiego obejścia od wschodu obrony zorganizowanej na tych miastach, napotykając w Ruysselede maszerującą kolumnę wojsk nieprzyjacielskich, którą zniszczył. Wieczorem pancerniacy zostali wycofani na odpoczynek, konserwację i naprawę sprzętu do Poucques. Dotychczasowe działania pułku przyniosły dalsze straty, a stan oddziału wynosił na 12 września 29 oficerów i 475 szeregowych, a stan czołgów to 42 Shermany, 5 Stuartów i 4 Crusadery.
Walki na pograniczu Belgii i Holandii
W tym samym dniu 1 pułk pancerny wykonał marsz do frontu przez Gandawę i Lokeren, osiągając czołowym 3 szwadronem Beveren-Waas i rozpoznając kierunek na Stekene w dniu następnym. 14 września 2 szwadron pułku, wspólnie z batalionem strzelców podhalańskich, zdobył Stekene w walce. Pułk pozostał w obronie rejonu zdobytego miasta, a od 17 września przeszedł do wsi Sint-Gillis-Waas, gdzie utrzymywał linię frontu i patrolował przedpole. Częścią sił pułku, w dniach 19 i 20 września, pancerniacy wykonali marsz do Axel i Boschkapelle na terenie Holandii. Z uwagi na brak zorganizowanego oporu, pancerniacy powrócili w całości do Sint-Gillis-Waas na wypoczynek i reorganizację, w trakcie której zlikwidowano pluton czołgów przeciwlotniczych Crusader. Stan czołgów wynosił 35 Shermanów i 6 Stuartów. Następnie, od 28 września do 5 października 1944 roku, 1 Pułk Pancerny brał udział w walkach o opanowanie Baarle-Nassau. Po krótkim wypoczynku, w ostatniej dekadzie października, pułk ponownie wziął udział w walkach o Bredę, a na początku listopada w walkach w rejonie Made. Pod Bredą 29 października poległ zastępca dowódcy pułku mjr M. Bartosiński. Od 5 listopada 1944 roku pancerniacy, wraz z innymi jednostkami dywizji, dozorowali front na rzece Moza. Rotacyjnie pełniona służba patrolowa i dozorowa w obronie pod ogniem artylerii wroga umożliwiła odparcie wypadów zza rzeki. Ponadto rotacyjnie zmienianym pododdziałom pułku pozwoliła na wymianę czołgów na nowe, uzupełnienie stanów osobowych i szkolenie. W zależności od sytuacji pułk zmieniał także odcinki dozorowania i stacjonowania, tak więc: 6-17 listopada Moerdijk, 18 listopada – 19 grudnia 1944 Oosterhout, 20 grudnia 1944 – 5 stycznia 1945 r. Dongen, 6 stycznia – 18 lutego odpoczynek i od 19 lutego – 7 kwietnia Dongen.
Walki we wschodniej Holandii i w Niemczech
Wieczorem 7 kwietnia 1945 roku kolumna pułku dołączyła do ugrupowania marszowego 1 DPanc. A następnego dnia przekroczyła Ren. Maszerujący pułk, będący częścią głównych sił dywizji, nie miał kontaktu z nieprzyjacielem; jego marszruta prowadziła przez Almelo, Razel, Coevorden, Emmen, Ter Apel, Haren w Holandii oraz Melstrup w Niemczech, osiągając 14 kwietnia broniony Küsten Kanal. Do 19 kwietnia pułk prowadził ostrzał pozycji wroga i działania demonstrujące. Tego dnia 1 Pułk Pancerny, wzmocniony dwoma kompaniami strzelców podhalańskich, prowadząc natarcie, zdobył miejscowość Lehe i dotarł do rzeki Dever, biorąc do niewoli 6 oficerów i 467 szeregowych z batalionu piechoty morskiej. 20 kwietnia pułk, wspólnie z 3 i 4 kompaniami podhalan, po ciężkiej walce opanował miasto Aschendorf, biorąc dalszych jeńców. Następnie, po pościgu, pancerniacy zdobyli miasteczka Nenndorf i Tunxdorf, biorąc do niewoli kompanię niemiecką. 21 kwietnia, przez zajęty przez inne oddziały most w Papenburgu, pułk podjął dalsze natarcie wzdłuż rzeki Ems w kierunku Ihrhove i Ihren. Prowadzone natarcie, z uwagi na silną obronę, straty i zapadające ciemności, zostało zatrzymane. Nieprzyjaciel, pod osłoną nocy, wycofał się, a szwadrony 2 i 3 zajęły przedmioty natarcia bez walki, a podjęty pościg doprowadził do osiągnięcia linii rzeki Ledy. Na zdobytej rubieży pułk pozostał w obronie do 29 kwietnia. 30 kwietnia pułk przeprawił się przez Ledę na zdobytym przyczółku kanadyjskiej 3 DP, a 1 maja opanował w walce miejscowość Filsum. 2 maja pancerniacy prowadzili walki na wschód od Hesel, współdziałając z batalionem strzelców podhalańskich, rozbijając broniące rejonu Detern i Stickhausen pododdziały 365 i 367 morskiego batalionu fortecznego. 1 pułk, ze wsparciem 1 szwadronu dragonów, utorował sobie drogę do Halsbebek i, pomimo strat, zdobył miasto, rozpoznając w kierunku Bredehorn oraz opanowując 3 km za miastem skrzyżowanie dróg i torów kolejowych. 4 maja pułk kontynuował natarcie w kierunku północnym na Neuenburg. Natarcie napotkało jednak na zniszczenia dróg, wysadzone mosty i przepusty, pola minowe oraz ogień artylerii ciężkiej wroga. Przeszkody i miny musieli neutralizować i naprawić saperzy. Natarcie dotarło do wsi Astederfeld, położonej 3 km od Neuenburga. Dalsze natarcie zostało wieczorem 4 maja zatrzymane. 5 maja 1945 roku o godz. 8.00 nastąpiło zawieszenie broni i koniec działań bojowych 1 Pułku Pancernego.
Pancerniacy po wojnie
5 maja pułk zajął miasto Cleverns i rozpoczął rozbrajanie niemieckich wojsk oraz okupację terenu. Jego zadaniem było oczyszczanie obszaru z niedobitków, rozbrajanie osób i terenu z broni oraz amunicji, a także wyłapywanie przebranych żołnierzy i funkcjonariuszy hitlerowskich oraz egzekwowanie zarządzeń i warunków kapitulacji, w tym ustalonej godziny policyjnej. W tym rejonie pułk pozostawał do 20 maja, następnie w innym miejscu prowadził okupację północno-zachodnich Niemiec. W trakcie dziewięciomiesięcznej kampanii 1944-1945 pułk poniósł następujące straty w ludziach: poległych 10 oficerów i 46 szeregowych, 26 oficerów oraz 121 szeregowych rannych oraz 4 szeregowych zaginionych. Utracono jako zniszczone 53 czołgi Sherman oraz 4 czołgi Stuart. Wzięto do niewoli 2585 jeńców. Otrzymano odznaczenia polskie: 24 Krzyże VM Vkl, 197 KW, 68 KZ z M, oraz zagraniczne: 1 DSO, 2 MC, 1 DCM, 2 Croix de Guerre i inne. W czerwcu 1947 roku pułk został przetransportowany do Wielkiej Brytanii, gdzie został rozwiązany, a jego żołnierze włączeni do PKPR.
Żołnierze pułku
Dowódcy batalionu i pułku
mjr Leonard Furs-Żyrkiewicz (2 XII 1939 – 27 V 1940)
mjr Stanisław Gliński (27 V – 15 VI 1940)
ppłk dypl. Tadeusz Adam Majewski (15 – 17 VI 1940)
mjr Henryk Świetlicki (VIII 1940 – 16 V 1942)
ppłk Bolesław Sokołowski (3 VI 1942 – 15 XI 1943)
mjr/ppłk Aleksander Stefanowicz (15 XI 1943 – 10 VI 1947)
Zastępca dowódcy pułku
mjr Mieczysław Malinowski (+do 9 VIII 1944)
kpt. / mjr Marian Bartosiński (12 VIII 1944 – +29 X 1944)
kpt. / mjr Roman Proszek (od 1 XI 1944)
Adiutanci Pułku
por. Leon Kowalczyk (do 11 VIII 1944)
ppor. Zbigniew Bachurzewski (od 11-12 VIII 1944)
ppor. Jan Potworowski (od 12 VIII)
Dowódca szwadronu dowodzenia
kpt. Cezary Masalski
Dowódca 1 szwadronu
por./kpt. Władysław Limberger
Dowódcy 2 szwadronu
kpt. Marian Bartosiński (do 11 VIII 1944)
por./kpt. Leon Kowalczyk (od 11 VIII 1944)
Dowódcy 3 szwadronu
kpt. Roman Proszek (do 31 X 1944)
por. Konrad Bohdanowicz (1 XI 1944)
kpt. Jan Meisnerowicz (do 21 IV 1945)
Kawalerowie Virtuti Militari
Żołnierze pułku odznaczeni Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari za kampanię 1944-1945.
Struktura organizacyjna
w 1944
Dowództwo
- pluton czołgów dowodzenia
- szwadron dowodzenia
- pluton łącznikowy
- pluton rozpoznawczy
- pluton czołgów plot
- pluton techniczno-gospodarczy
- trzy szwadrony liniowe
- pluton czołgów dowodzenia
- cztery plutony czołgów
- pluton techniczno-gospodarczy
Do pułku były przydzielone na zasadzie przydziału stałego: pluton łączności i lekka czołówka naprawcza.
Pułk posiadał:
- oficerów – 34
- szeregowych – 596
Sprzęt:
- czołgi średnie – 52
- czołgi lekkie – 11
Symbole pułku
Sztandar
Sztandar został ufundowany przez społeczeństwo belgijskiego miasta Sint-Niklaas Waas i wręczony 3 marca 1946 roku. Został wykonany w Belgii według projektu kpr. Tadeusza Głębockiego z 2 Pułku Pancernego. 17 września 1967 roku sztandar został udekorowany orderem Virtuti Militari V klasy.
Na lewej stronie płatu sztandaru:
- w prawym górnym rogu na tarczy – odznaka pamiątkowa
- w lewym górnym rogu – herb miasta Sint Niklaas Waas
- w prawym dolnym rogu – tarcza bez emblematu
- w lewym dolnym rogu – tarcza bez emblematu
- na górnym ramieniu krzyża kawalerskiego napis: „Francja 1940, Francja 1944, Belgia 1944”
- na lewym ramieniu napis: „Holandia 1944-45”
- na prawym ramieniu napis: „Niemcy 1945”.
Strony prawe wszystkich sztandarów oddziałów 1 Dywizji Pancernej były zgodne z wzorem obowiązującym w PSZ. W czterech rogach na tarczach umieszczona jest cyfra 1. Widnieje ona również na przedniej ścianie podstawy orła. Obecnie sztandar eksponowany jest w Instytucie Polskim i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie.
Odznaka pamiątkowa
Odznaka została zatwierdzona Dz. Rozk. NW nr 4, poz. 42 z 10 października 1943 roku i ma kształt krzyża, na który nałożona jest sylwetka czołgu Crusader widziana z boku. Na czołgu wytłoczony jest numer 1. Odznaka wykonana jest z białego metalu, mocowana gładką nakrętką. Jej wymiary wynoszą 41 × 41 mm.
Odznaka honorowa
Na lewym ramieniu znajduje się pleciony sznur pomarańczowy.
Odznaka specjalna
Obywatele Saint Nicolas uhonorowali pułk odznaką specjalną w postaci herbu tego miasta. Zezwolenie na noszenie jej wydał szef Sztabu Głównego pismem z 20 listopada 1945 roku. Na jasnoniebieskiej tarczy znajduje się postać św. Mikołaja w infule z pastorałem koloru przyciemnionego złota, a w górnej części tarczy fragment złotej korony na tle koloru khaki. Odznaka mogła być noszona na prawym rękawie kurtki i płaszcza, 4 cm poniżej naszywki „Poland”.
Proporczyk pułku
Proporczyk miał krój kawaleryjski, w kolorach czarno-pomarańczowych z amarantowym (w rzeczywistości pąsowym) paskiem przez środek.
Oznakowanie czołgów
W 1 ppanc 1 DPanc., na lewej i prawej stronie wieży, malowano czerwone figury geometryczne:
- szwadron dowodzenia – romb;
- 1. szwadron – trójkąt;
- 2. szwadron – kwadrat;
- 3. szwadron – koło/okrąg.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Witold Biegański: Wojsko Polskie: krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej. 5, Regularne jednostki Wojska Polskiego na Zachodzie: formowanie, działania bojowe, organizacja, metryki dywizji i brygad. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej 1967.
Stanisław Komornicki: Wojsko Polskie 1939-1945. Barwa i broń. Warszawa: Wydawnictwo Interpress, 1984. ISBN 83-223-2055-8.
Stanisław Komornicki: Wojsko Polskie 1939-1945. Barwa i broń. Wyd. II, poprawione i uzupełnione. Warszawa: Wydawnictwo Interpress, 1990. ISBN 83-223-2550-9.
Jacek Kutzner, Juliusz S. Tym: Polska 1 Dywizja Pancerna w Normandii. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Rytm, 2010. ISBN 978-83-7399-404-1.
Tadeusz Antoni Wysocki: 1 Polska Dywizja Pancerna 1939-1947: geneza i dzieje. Warszawa: Bellona, 1994. ISBN 83-11-08219-7.
Bohdan Królikowski: Kres ułańskiej epopei: szkice do dziejów kawalerii rozpoznawczej i pancernej Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie 1939-1947. Lublin: Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II, 2007. ISBN 83-7306-332-3.
Zbigniew Lalak: Broń pancerna w PSZ 1939-1945. Organizacja i struktury. Warszawa: Pegaz-Bis: O.K. Media, 2004. ISBN 83-922002-0-9.
Jan Partyka, Odznaki i oznaki PSZ na Zachodzie 1939-1946. Wojska Lądowe. Rzeszów 1997.
Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918–1945. Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918–1939: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-204-3299-2.
Wojsko Polskie 1939-1945 – Barwa i broń. Warszawa: Wydawnictwo Interpress, 1984. ISBN 83-223-2055-8. Brak numerów stron w książce.
Jerzy Murgrabia: Symbole wojskowe Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Wydawnictwo Bellona, 1990. ISBN 83-11-07825-4.
Eric A. Parthemore: Od Normandii do Ypres. Działania 1. Dywizji Pancernej gen. Stanisława Maczka we Francji w 1944 r. Poznań: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Wydział Historyczny. Zakład Historii Wojskowej, 2011.
Marian Żebrowski: Zarys historii polskiej broni pancernej 1918-1947. Londyn: Zarząd Zrzeszenia Kół Oddziałowych Broni Pancernej, 1971.
1 Pułk Pancerny w latach 1939-1946. Hanower: Wydawnictwo Polskiego Związku Wychodźstwa Przymusowego w Hanowerze, 1946.
1 pułk pancerny w walce. Od Caen po Wilhelmshaven. Wydane w dniu święta pułkowego – 19-go sierpnia 1945. Bruges: The Saint Catherine Press Ltd, 1945.
Juliusz S. Tym: Śladami polskich gąsienic 1939-1947. Polskie Oddziały Pancerne na Zachodzie tom 2, 1 Pułk Pancerny. Warszawa: Edipresse-Kolekcje Sp.o.o., 2014. ISBN 978-83-7989-101-6.
Juliusz S. Tym: Zarys działań polskiej 1 Dywizji Pancernej w północno-wschodniej Holandii i we Fryzji w kwietniu i maju 1945 roku. Przegląd Historyczno-Wojskowy 12 (63)/3 (236), str. 129-166. Warszawa: Centralne Archiwum Wojskowe, 2011.
Juliusz Tym, Jacek Kutzner: Polskie oddziały pancerne na zachodzie. Śladami polskich gąsienic tom 27. Walki 1. Dywizji Pancernej w rejonie Bredy i Moerdijk X-XI 1944 roku. Warszawa: Edipresse Kolekcje, 2015. ISBN 978-83-7989-126-9.
Juliusz S. Tym: Zarys działań polskiej 1 Dywizji Pancernej w północno-wschodniej Holandii i we Fryzji w kwietniu i maju 1945 roku. Przegląd Historyczno-Wojskowy 12 (63)/3 (236). Warszawa: Centralne Archiwum Wojskowe, 2011.
Grzegorz Korczyński (red.): 1.Dywizja Pancerna w walce. Czarna Kawaleria gen. Maczka od Caen do Wilhelmshaven. Relacje dowódców i żołnierzy. Warszawa, repr. Bruksela: Oficyna Wydawnicza Mireki, 2013. ISBN 978-83-89533-81-4.