1 Pułk Mazurów
1 Pułk Mazurów to jednostka jazdy polskiej, która powstała w okresie powstania listopadowego, zorganizowana w grudniu 1830 roku.
Pułk został odznaczony 16 złotymi i 13 srebrnymi krzyżami.
Formowanie pułku
Na początku grudnia 1830 roku, szlachta oraz dymisjonowani oficerowie z wschodniego Mazowsza (z powiatów kutnowskiego, gostynińskiego, łęczyckiego i rawskiego) zaczęli kierować petycje do władz wojskowych w Warszawie, domagając się zgody na tworzenie nowych oddziałów lekkiej jazdy. Pojawili się również fundatorzy, którzy zadeklarowali chęć organizacji lub finansowania większych formacji.
Wśród organizatorów pospolitego ruszenia i komitetu obywatelskiego w Łęczycy był m.in. Józef Byszewski, dymisjonowany rotmistrz kawalerii Księstwa Warszawskiego. 3 grudnia 1830 roku wysłał on pismo do władz w Warszawie, informując, że razem z obywatelami powiatu łęczyckiego formuje „siłę zbrojną konną”. 8 grudnia 1830 roku pułkownik Wincenty Dobiecki, dowódca Gwardii Ruchomej na Mazowszu, ogłosił wezwanie dla wszystkich umundurowanych i uzbrojonych ochotników województwa mazowieckiego do zgłaszania się do Łęczycy. Tam powstał oddział jazdy, który od tego momentu nosił nazwę 1 Pułku Mazurów, a jego organizatorem był major Roman Sierakowski. Napływ ochotników był znaczny, co zaowocowało równoległym powołaniem drugiego ośrodka formowania jazdy lekkiej w Kutnie. Punkty werbunkowe działały także w Rawie Mazowieckiej, Zgierzu oraz Łodzi. Józef Berkowicz, syn Berka Joselewicza, starał się o utworzenie w pułku szwadronu złożonego z Żydów.
O umundurowanie dla żołnierzy zadbali łódzcy sukiennicy, którzy przystosowali swoją produkcję do potrzeb wojska i przekazywali materiały krawcom w Łęczycy i okolicach. Uzbrojenie dla ochotników dostarczały lokalne warsztaty i fabryki wyrobów żelaznych, a żołnierze wykorzystywali także pałasze i pistolety znalezione w domowych zbiorach. Lance pułku miały być ozdobione proporcem w kolorach żółtym i granatowym. Pułkownik Dobiecki obiecywał awanse dla tych, którzy zgromadzą lub wyposażą więcej niż 25 jeźdźców, co doprowadziło do problemów w pułku, ponieważ liczba oficerów szybko przekroczyła etatowe normy, a wielu z nich nie miało doświadczenia wojskowego. Magazyny żywności i paszy zorganizowano w Łęczycy, Kłodawie, Brzezinach oraz Strykowie.
Organizacja pułku
Na czele pułku stanął pułkownik Wincenty Dobiecki. Pułk składał się z czterech szwadronów, które wszystkie stacjonowały w Łęczycy. Dowódcą pierwszego szwadronu został podpułkownik Józef Byszewski, weteran wojen napoleońskich. Drugim szwadronem dowodził ppłk. Fortunat Chotomowski, były oficer 15 Pułku Piechoty, natomiast trzeci szwadron prowadził mjr Aleksander Jerzmanowski, były oficer 3 Pułku Piechoty. Czwarty szwadron znajdował się pod dowództwem mjr. Romualda Sierakowskiego, dymisjonowanego kapitana 7 Pułku Jazdy.
Na koniec stycznia 1831 roku pułk liczył 803 żołnierzy i miał ponad 930 koni, jednak brakowało mu broni. Ponad połowa żołnierzy nie miała kompletu akcesoriów (pałasz, lanca, pistolet i karabinek). W związku z trudnościami w dostępie do karabinków, wielu kawalerzystów korzystało z broni myśliwskiej.
25 stycznia 1831 roku pułk przeszedł na utrzymanie rządowe. Na początku lutego 1831 roku, wraz z taborami, pułk ruszył w stronę stolicy, gdzie miał wejść w skład korpusu rezerw jazdy generała Jana Weyssenhofa. W Łęczycy pozostał jedynie tzw. „szwadron rezerwowy”, składający się z rezerwowych żołnierzy oraz kilkudziesięciu koni. W pierwszych dniach lutego pułk dotarł na przedpola stolicy i zakwaterował się w Błoniu.
Walki pułku
Na początku lutego 1831 roku pułk został włączony do rezerw armii regularnej, jednak pod koniec miesiąca przesunięto go do wojsk liniowych, a pierwszym miejscem zgrupowania regimentu stał się Radzymin. Pierwszą bitwę pułk stoczył 24 lutego 1831 roku podczas walki pod Białołęką, gdzie jednostka zasłynęła odważnymi kontratakami pod dowództwem ppłk. Byszewskiego. W tej bitwie pułk stracił 40 ludzi oraz 52 konie.
11 marca pułk wszedł w skład 2 Korpusu Jazdy generała Tomasza Łubieńskiego. W marcu żołnierze pułku pełnili zadania patrolowe, konwojowe oraz rozpoznawcze. 31 marca wzięli udział w II bitwie pod Wawrem, zadając Rosjanom znaczne straty. Następnie pułk brał udział w walkach pod Kałuszynem oraz Różą. 24 kwietnia i 1 maja 1831 roku walczył pod Kuflewem, tracąc kilkunastu żołnierzy. W maju pułk liczył 633 żołnierzy oraz 36 oficerów, dysponując jedynie 558 końmi.
26 maja 1831 roku trzy szwadrony pułku, liczące łącznie 408 żołnierzy, uczestniczyły w bitwie pod Ostrołęką. Bitwa ta przyniosła pułkowi dotkliwe straty, a jego dowódca, płk. Dobiecki, został ciężko ranny. Po tej bitwie dowództwo objął Józef Byszewski, a pułk, składający się teraz z trzech szwadronów liczących zaledwie 303 żołnierzy, został przeniesiony do dywizji rezerw generała Kazimierza Skarżyńskiego.
W czerwcu jednostka została przydzielona do brygady pułkownika Stanisława Gawrońskiego. W tym okresie, w ramach odbudowy pułku, płk. Byszewski musiał stosować różne metody dyscyplinujące, w tym ogłoszenia prasowe, aby zmobilizować żołnierzy do powrotu do jednostki. Pod koniec lipca pułk odbudowano do trzech pełnych szwadronów, osiągając siłę 450 żołnierzy. W sierpniu 1831 roku 3 Dywizja Jazdy, w skład której wchodził pułk, została przydzielona do korpusu Straży Przedniej.
W sierpniu 1831 roku pułk brał udział w bitwach pod Żelechowem oraz Krynką, a także stoczył większą bitwę pod Międzyrzecem Podlaskim. We wrześniu pułk wyruszył na południe kraju, w kierunku granicy austriackiej. W trakcie marszu jednostka stoczyła zwycięskie potyczki z Rosjanami, m.in. pod Stężycą, Krasnystawem i Janowem. Ostatnia nierozstrzygnięta walka pułku z Rosjanami miała miejsce 12 września pod Kockiem. Następnie większość oddziałów II Korpusu przekroczyła granicę austriacką, gdzie zostały internowane. Pułk Mazurów nie przekroczył granicy, kierując się do Sławkowa, gdzie stacjonowało ugrupowanie generała Zygmunta Stryjeńskiego. Ostatecznie pułk wraz z całym zgrupowaniem skapitulował przed Rosjanami 28 września 1831 roku.
Bitwy i potyczki:
- Białołęka (24 lutego 1831)
- Wawer (31 marca 1831)
- Jędrzejów (1 kwietnia 1831)
- Latowicz (2 kwietnia 1831)
- Róża (4 kwietnia 1831)
- Kuflew (25 kwietnia i 1 maja 1831)
- Ostrołęka (26 maja 1831)
- Karczew (23 sierpnia 1831)
- Żelechów (27 sierpnia 1831)
- Krynka (28 sierpnia 1831)
- Międzyrzecz (29 sierpnia 1831)
- Stężyc i Krasnystaw (5 września 1831)
- Janów (8 września 1831)
- Kock (12 września 1831)
Żołnierze pułku
Dowódcy
- płk Wincenty Dobiecki (do 26 maja 1831 roku)
- płk Józef Byszewski
Oficerowie
- Stanisław Hernisz
- Maksymilian Oborski
Przypisy
Bibliografia
- Bronisław Gembarzewski: Rodowody pułków polskich i oddziałów równorzędnych od r. 1717 do r. 1831. Warszawa: Towarzystwo Wiedzy Wojskowej, 1925.
- Bronisław Gembarzewski, Wojsko Polskie – Królestwo Polskie 1815-1830 reprint: Kurpisz Poznań 2003.
- Marek M. Rezler, Grażyna G. Niewiarowska, Ryszard R. Jałoszyński, Pełni nadziei i męstwa. Płk. Józef Byszewski oraz inni uczestnicy powstania listopadowego z Ziemi Kłodawskiej, Towarzystwo Samorządowe w Koninie, 2020, ISBN 978-83-959624-0-0.