1 Pułk Kawalerii KOP (1 pkaw KOP) – jednostka kawalerii Korpusu Ochrony Pogranicza.
Formowanie i zmiany organizacyjne
23 marca 1939 roku, Departament Dowodzenia Ogólnego Ministerstwa Spraw Wojskowych wydał rozkaz L.dz. 2822/Org. tj. dotyczący utworzenia „ćwiczebnego pułku kawalerii KOP”. Generał dywizji Juliusz Rómmel, Generalny Inspektor Sił Zbrojnych, podjął decyzję o podporządkowaniu „kombinowanego pułku KOP w Widawie” w kontekście przygotowania operacyjnego. Tego samego dnia zarządzono mobilizację ośmiu szwadronów kawalerii KOP: „Druja”, „Łużki”, „Podświle”, „Budsław”, „Hancewicze”, „Rokitno”, „Żurno” i „Mizocz”.
26 marca 1939 roku, wszystkie szwadrony zostały przetransportowane na stację kolejową Rusiec, położoną na północny wschód od Wielunia, i zgrupowane jako „Zgrupowanie Kawalerii KOP «Feliks»” pod dowództwem podpułkownika kawalerii Feliksa Kopcia, inspektora Północnej Grupy Szwadronów Kawalerii KOP. Następnie dołączyły następujące pododdziały: pluton pionierów z kompanii saperów KOP „Czortków”, pluton 37 mm armat przeciwpancernych z odwodowych batalionów „Wilejka” i „Czortków” oraz drużyna radiotelegraficzna z pułku KOP „Zbołbunów”. Te jednostki stały się częścią ćwiczebnego pułku kawalerii KOP. Po przyjęciu uzupełnień w ludziach i sprzęcie w kwietniu i maju, oddział został przekształcony w 1 pułk kawalerii KOP, a szwadrony kawalerii KOP „Druja” i „Podświle” zostały rozwiązane.
Organizacja i obsada personalna pułku
Dowództwo 1 pułku kawalerii KOP
dowódca – ppłk kaw. Feliks Kopeć
zastępca dowódcy – mjr 1 psk Karol Błasiński († 3 VIII 1944 w powstaniu warszawskim jako podpułkownik AK)
adiutant – por. 7 psk Stanisław Zygmunt Wysocki († 17 V 1943 w KL Dachau, pośmiertnie awansowany na rotmistrza)
kwatermistrz – rtm. Edward Zieliński z 20 p.uł.
oficer ordynansowy – ppor. Tadeusz Potworowski
por. Kazimierz Draczyński z b. szwadronu kawalerii KOP „Druja”
lekarz – kpt. lek. Wacław Kessling z dywizjonu kawalerii KOP „Niewirków”
1 szwadron (szwadron kawalerii KOP „Budsław”)
dowódca – rtm. 14 puł Marian Szalewicz († 1940 Katyń)
zastępca dowódcy – por. 11 puł Tadeusz Michał Dudziński († 8 VIII 1944 we Francji, pośmiertnie awansowany na rotmistrza)
2 szwadron (szwadron kawalerii KOP „Łużki”)
dowódca – rtm. 23 puł Heliodor Romaszkiewicz (zmarł z ran 6 IX 1939 w Łodzi)
zastępca dowódcy – por. 12 puł Leon Będkowski
3 szwadron (szwadron kawalerii KOP „Mizocz”)
dowódca – rtm. 27 puł Jan Maciejowski († 20 VIII 1944 we Francji, pośmiertnie awansowany na podpułkownika)
zastępca dowódcy – por. 11 puł Włodzimierz Białoszewicz (1902–1999)
4 szwadron (szwadron kawalerii KOP „Rokitno”)
dowódca – rtm. 4 puł Adam Henryk Bartosiewicz
zastępca dowódcy – por. 17 puł Lucjan Woźniak
5 szwadron (szwadron kawalerii KOP „Żurno”)
dowódca – rtm. 7 psk Kazimierz Minecki
zastępca dowódcy – por. 24 puł Mieczysław Perzyński
6 szwadron (szwadron kawalerii KOP „Hancewicze”)
dowódca – rtm. 4 psk Feliks Ciejko
zastępca dowódcy – por. 18 puł Tadeusz Władysław Stupnicki († 1940 Katyń)
szwadron ciężkich karabinów maszynowych
dowódca – rtm. 1 psk Karol Dąbrowski
dowódca I plutonu – ppor. rez. Konstanty Hłasko
szwadron gospodarczy
dowódca – rtm. 15 puł Gwidon Salomon (b. dowódca szwadronu kawalerii KOP „Druja”)
oficer gospodarczy – kpt. int. Jan Jarmiński
Pododdziały specjalne:
pluton łączności – por. Jan Mazur
pluton przeciwpancerny – por. Franciszek Urbanowicz z pułku KOP „Czortków”
pluton pionierów – por. sap. Leon Miazga z kompanii saperów KOP „Czortków”
Taka struktura organizacyjna utrzymała się praktycznie do wybuchu wojny. W ostatnich dniach sierpnia rozwiązano szwadron ckm, przydzielając drużyny do macierzystych szwadronów. Pułk stanowił w pełni sprawną, dobrze wyszkoloną i uzbrojoną jednostkę, co potwierdził podczas działań wojennych.
Pułk w kampanii wrześniowej 1939
Według Narcyza Klatki, na początku kampanii wrześniowej 1 pułk dysponował pełną obsadą etatową, składającą się z 37 oficerów, 88 podoficerów i 672 szeregowych. Był dobrze uzbrojoną jednostką, posiadającą m.in. 12 działek ppanc, 12 ckm oraz 15 rkm.
Dowódca Armii „Łódź” przydzielił pułk dowódcy 10 Dywizji Piechoty.
Wybuch wojny zastał pułk na wysuniętych pozycjach obronnych w następującej konfiguracji:
5 i 6 szwadron za rzeką Prosną, w Oddziale Wydzielonym Nr 1 pułkownika dyplomowanego Jana Zientarskiego, w rejonie Grabowa, Opatowa, Ostrzeszowa, Kępna i Wieruszowa.
1 pułk kawalerii KOP (bez 5 i 6 szwadronu) w Oddziale Wydzielonym Nr 2 pułkownika dyplomowanego Jerzego Grobickiego, w rejonie Bolesławca, Wójcina i Parcic. Miejsce postoju dowództwa OW 2 w dniu 1 września znajdowało się w dworze-pałacu w Walichnowach.
sztab pułku 1 września stacjonował w budynkach szkolnych w Mieleszynie.
1 szwadron w rejonie Wiewiórki i Żdżar.
2 szwadron w rejonie Makowszczyzny i Wójcina.
3 szwadron w rejonie Ladomierza.
4 szwadron w rejonie wsi Piaski.
Od 1 do 4 września pułk prowadził działania opóźniające, ponosząc pierwsze straty. Szwadron rotmistrza Mineckiego 1 września walczył w pobliżu mostu w Opatowie. Około godziny 15.00, szwadron wycofał się znad Prosny i został otoczony przez niemieckie wojska, z wyjątkiem jednego plutonu, który zdołał się przebić. 3 września o godz. 15.00, po walce w lesie pod Kieszenką, szwadron dostał się do niewoli niemieckiej. Tego samego dnia pułk przeprawił się przez Wartę pod Beleniem i wieczorem skoncentrował się w rejonie Holendrów, wschodnim krańcu Piaskowa i Zygmuntowa. Tam OW 1 został przemianowany na „zgrupowanie ppłk. Feliksa Kopcia”.
4 września o godz. 20.30, dowódca Armii „Łódź” nakazał pułkownikowi Grobickiemu, nowemu dowódcy Kresowej Brygady Kawalerii, przyjąć w jej skład 1 pkaw KOP.
4-5 września – dołącza 5 szwadron, ciężkie walki na głównej linii obrony w rejonie Belenia i Strońska.
5 września – wraz z 10 DP i Kresową BK, pułk wycofuje się w kierunku Lutomierska i Aleksandrowa.
6 września – osiąga rejon Zgierz, Głowno.
8 września – przegrupowanie pułku w Wiskitkach.
9 września pułk dotarł do Warszawy, a następnego dnia skoncentrował się w rejonie Otwocka.
13 września – przydzielony do Grupy Operacyjnej Kawalerii gen. Andersa, bierze udział w natarciu na Mińsk Mazowiecki. Grupa, jako odwód NW, wycofuje się na Lubelszczyznę, w rejon Zamościa i Tomaszowa Lubelskiego.
17-18 września, w ramach reorganizacji Armii „Modlin” (Armia „Przedrzymirskiego”), pułk zostaje podzielony:
dwuszwadronowy dywizjon pod dowództwem mjr Błasińskiego włączono do Mazowieckiej Brygady Kawalerii. 23/24 IX – toczy ciężkie walki o Suchowolę. Częściowo rozbity, odtworzony jako słaby pułk piechoty, przyłącza się do 41 DP rez. gen. Piekarskiego. Po walkach w okolicach Krasnobrodu, kapituluje wraz z dywizją 26 IX w Górecku Kościelnym.
Druga część pułku, wraz z dowódcą, toczyła walki w Grupie Kawalerii gen. Andersa. Po jej rozproszeniu dołączyła do organizowanej z „rozbitków” Grupy „Chełm” płk dypl. Płonki. Wraz z nią weszła w skład zgrupowania „Czterech Pułkowników”. Ostatnią walkę stoczyła 29 września pod Dzwolą z dywizjonem pancernym 27 DP (niemieckiej). Po nieudanych próbach przebicia się nad San w kierunku Węgier, kapitulowała przed Armią Czerwoną 30 września na „honorowych warunkach”. Kapitulacja wchodziła w życie z dniem 1 października. Ostatecznie złożyła broń 2 października we wsi Bukowa pod Niskiem nad Sanem. Sowieci przetransportowali całe zgrupowanie płk dypl. Płonki do Biłgoraju. Oficerowie zostali wiosną 1940 roku zamordowani przez NKWD, a ich nazwiska znajdują się na listach katyńskich.
13 września 1939 roku, dowódca Armii „Łódź” i „Warszawa”, generał dywizji Juliusz Rómmel, wydał rozkaz pochwalny dla pułku kawalerii KOP o treści:
Przypisy
Bibliografia
Narcyz Klatka: Wieluński Wrzesień 1939. Wieluń: Starostwo Powiatowe w Wieluniu, 2009. ISBN 978-83-916875-7-4.
Tadeusz Böhm, 1 Pułk Kawalerii KOP w wojnie obronnej 1939 r., Wojskowy Przegląd Historyczny Nr 2 (128), Warszawa 1989, 93-113.
Jan Wróblewski: Armia „Łódź” 1939. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975.
Tadeusz Jurga, Władysław Karbowski, Armia „Modlin” 1939, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1987, wyd. I, ISBN 83-11-07274-4.
Krzysztof Mijakowski, Paweł Rozdżestwieński: Kawaleria Korpusu Ochrony Pogranicza. Wielka księga jazdy polskiej 1918-1939. Tom 44. Edipresse Polska SA, 2013. ISBN 978-83-7769-888-4.
Jerzy Prochwicz, Andrzej Konstankiewicz, Jan Rutkiewicz: Korpus Ochrony Pogranicza 1924-1939. Barwa i Broń, 2003. ISBN 83-900217-9-4.
Jerzy Prochwicz: Formacje Korpusu Ochrony Pogranicza w 1939. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2003. ISBN 83-88973-58-4.
Tadeusz Kryska-Karski, Straty Korpusu Oficerskiego 1939–1945.
Janusz Piekałkiewicz, Polski Wrzesień.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny „W” i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5.
Władysław Bartosz, Uwagi i uzupełnienia do obsady personalnej 1 Pułku Kawalerii KOP, Wojskowy Przegląd Historyczny Nr 3-4 (137-138), Warszawa 1991, s. 397-398.
Eugeniusz Kozłowski, Wojsko Polskie 1936-1939. Próby modernizacji i rozbudowy, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1964, wyd. I, s. 217.
Kawaleria polska i bronie towarzyszące w kampanii wrześniowej 1939, oprac. Janusz Wielhorski, Londyn 1979, s. 96-97.