1 Pułk Czołgów (1 pcz) to jednostka broni pancernej w składzie Polskich Sił Zbrojnych.
Historia Pułku
1 Pułk Czołgów został utworzony w Szkocji na podstawie rozkazu Naczelnego Wodza z dnia 1 października 1940 roku, w oparciu o Zgrupowanie Żołnierzy Broni Pancernej. 25 września 1940 roku podpułkownik dyplomowany Andrzej Marian Korczyński przekazał dowodzenie Zgrupowaniem Pancernym podpułkownikowi dyplomowanemu Tadeuszowi Majewskiemu. Na podstawie rozkazu dziennego nr 76/40 Komendy Centralnego Obozu Wyszkolenia z dnia 4 października 1940 roku, Dowództwo Zgrupowania Pancernego zostało przekształcone w Komendę Ośrodka Wyszkolenia Broni Pancernych. W jego strukturze pozostawały 3, 4 i 5 Bataliony Czołgów Skadrowane oraz Kompania Zapasowa. 1 i 2 Batalion Czołgów weszły w skład 1 Pułku Czołgów. Na podstawie rozkazu L.dz. 1626/V.40 Naczelnego Wodza z dnia 11 października 1940 roku, podpułkownik Majewski został mianowany dowódcą 1 Pułku Czołgów, natomiast podpułkownik Korczyński objął stanowisko komendanta Ośrodka Wyszkolenia Broni Pancernych.
22 października 1940 roku 2 Batalion Czołgów został przetransportowany koleją z dotychczasowej bazy w Stoneyburn, w hrabstwie West Lothian do Blairgowrie, skąd przemaszerował do Rattray (hrabstwo Perthshire), gdzie zajął kwatery. Od 1 listopada 1940 roku do 2 Batalionu przydzielono w charakterze pododdziałów gospodarczych: Dowództwo 1 Pułku Czołgów oraz Izbę Chorych Nr 2, zaś do 1 Batalionu – Pluton Regulacji Ruchu Korpusu.
Początkowo pułk nie dysponował sprzętem pancernym i szkolił się jak pozostałe oddziały piechoty, a jego głównym zadaniem była obrona wybrzeża morskiego. 9 listopada 1940 roku żołnierze 2 Batalionu rozpoczęli szkolenie na jedynym posiadanym czołgu Vickers Infantry Tank Mk III nr rej. T.16073, który został przydzielony do plutonu dowodzenia kompanii techniczno-gospodarczej. 6 listopada 1940 roku delegacja z 2 Batalionu uczestniczyła w pogrzebie podpułkownika Jerzego Glińskiego. 21 listopada 1940 roku 2 Batalion otrzymał drugi czołg Vickers Mk III nr rej. T.16389, a dwa dni później kolejny czołg Vickers Mk III nr rej. T.16070. 30 listopada 1940 roku dowódca kompanii techniczno-gospodarczej 2 Batalionu przekazał czołgi: T.16389 do 1 kompanii czołgów, T.16073 do 2 kompanii czołgów oraz T.16070 do 3 kompanii czołgów. Od 7 grudnia 1940 roku podpułkownik Majewski przebywał na leczeniu w Szpitalu RAF w Blackpool, a jego obowiązki przejął major Zygmunt Chabowski. 24 grudnia 1940 roku dowódca I Korpusu mianował porucznika Bronisława Rachwała na I Kurs Wojenny Wyższej Szkoły Wojennej.
Na podstawie rozkazu L.dz. 2143/tjn.O.I./Og. Org./41 Naczelnego Wodza z dnia 17 lipca 1941 roku, dowódca 1 Pułku Czołgów utworzył 1 sierpnia 1941 roku III/1 pcz jako samodzielny oddział gospodarczy, składający się z dowództwa III/1 pcz, kompanii dowodzenia oraz dwóch kompanii czołgów. Na stanowisko dowódcy batalionu tymczasowo mianowano kapitana Mariana Żebrowskiego. Miejscem postoju III/1 pcz została miejscowość Alyth, w rejonie Perth and Kinross. Oddział ten otrzymał kryptonim „HOOF 3” oraz adres poczty polowej „P/52-C G.P.O. Perth”. Jednocześnie kompania dowodzenia pułku zmieniła swój kryptonim z „HOOF 3” na „HOOF 4”. Tego samego dnia do pułku dołączyła kompania czołgów 1 Dywizjonu Rozpoznawczego, licząca 6 oficerów, 2 aspirantów, 36 podoficerów, 10 podchorążych oraz 32 szeregowców. Zgodnie z rozkazem L.dz. 16225/tjn. O.I. Naczelnego Wodza, kompania ta została w całości włączona do III/1 pcz. 1 sierpnia do III/1 pcz dołączono również 18 podoficerów i szeregowców z Ośrodka Zapasowego Broni Pancernych.
Od 16 sierpnia dowódca pułku tymczasowo mianował majora Bolesława Sokołowskiego na dowódcę III/1 pcz. 19 sierpnia do pułku przybyło 146 ochotników z Ameryki Południowej. Trzy dni później ochotnicy zostali przydzieleni do III/1 pcz, gdzie zostali „zaprezentowani” komisji poborowej Komendy Uzupełnień Nr 1 i następnie wcieleni do wojska. 22 sierpnia major Bronisław Brągiel z Oddziału I Sztabu Naczelnego Wodza został wyznaczony czasowo na zastępcę dowódcy III/1 pcz. 30 sierpnia sformowano 3 kompanię czołgów III/1 pcz, którą dowodził kapitan Rajmund Wilczyński. 3 września do pułku przybyło kolejnych 134 ochotników z Ameryki Południowej.
Na podstawie rozkazu Naczelnego Wodza L.dz. 2777/tjn.O.I.Og.Org.41 dotyczącego zmian organizacyjnych jednostek I Korpusu z dnia 4 września 1941 roku oraz rozkazu dowódcy I Korpusu L.dz. 20081/tjn.O.I.41, dotyczącego zmiany organizacyjnej jednostek Korpusu – I faza z dnia 12 września 1941 roku, 1 Pułk Czołgów został przekształcony w 16 Brygadę Czołgów.
19 września 1941 roku, po otrzymaniu wspomnianych wyżej rozkazów, dowódca pułku dokonał zmiany numeracji i nazw oddziałów 1 Pułku Czołgów w następujący sposób:
z 1 pułku czołgów na 16 Brygadę Czołgów,
z I/1 pułku czołgów na 65 batalion czołgów,
z II/1 pułku czołgów na 66 batalion czołgów,
z III/1 pułku czołgów na 67 batalion czołgów,
z kompanii dowodzenia pułku na kompanię sztabową 16 Brygady Czołgów.
Rozpoczęto również formowanie Kompanii Łączności 16 Brygady Czołgów oraz Kompanii Zaopatrzenia 16 Brygady Czołgów.
Obsada personalna pułku
dowódca pułku – ppłk dypl. Tadeusz Adam Majewski (16 X 1940 – 19 IX 1941)
zastępca dowódcy pułku – mjr dypl. Stanisław Bahrynowski (7 I – 14 VII 1941 → Sztab Naczelnego Wodza)
oficer łączności – kpt. Stanisław Bancer (od 2 IX 1941 mjr Zygmunt Gordon)
dowódca plutonu łączności – ppor. Stanisław Lorenc (od 2 IX 1941 kpt. Stanisław Bancer)
naczelny lekarz pułku – kpt. lek. dr Marian Gorzyński (od 16 IX 1941)
Struktura organizacyjna w sierpniu i wrześniu 1941 roku
dowództwo 1 pułku czołgów
kompania dowodzenia
I batalion czołgów
II batalion czołgów
III batalion czołgów
Sprzęt pancerny
Na podstawie rozkazu dowódcy I Korpusu L.dz. 9185/IV.Sam. z dnia 5 grudnia 1940 roku, dokonano zmiany brytyjskich numerów rejestracyjnych na pojazdach mechanicznych na polskie wojskowe numery rejestracyjne. Wprowadzono nowe numery dla sześciu czołgów Vickers Mk III Valentine: T.16073 na T.1290248, T.16074 na T.1290249, T.16383 na T.1290250, T.16388 na T.1290251, T.16389 na T.1290252 oraz T.16070 na T.1290253. Czołgi o numerach rejestracyjnych: T.16070, T.16073 i T.16074 pochodziły z pierwszej serii produkcji w zakładach Vickers, natomiast czołgi o numerach rejestracyjnych: T.16383, T.16388 i T.16389 z serii trzeciej wyprodukowanej w Birmingham Railway Carriage and Wagon Company.
9 lipca 1941 roku major Zygmunt Chabowski, pełniący obowiązki dowódcy pułku, przydzielił otrzymane od Brytyjczyków czołgi piechoty Matilda Mk I o numerach: T.5588, T.8104, T.8108, T.8109, T.8111 i T.8112 do I/1 pcz oraz T.5564, T.5576 i T.5587 do kompanii dowodzenia.
25 lipca 1941 roku dowódca pułku przydzielił do II/1 pcz czołgi Vickers o numerach: T.17417, T.17421, T.17422, T.17423, T.17430 oraz T.27627. Wymienione czołgi otrzymały polskie wojskowe numery rejestracyjne od T.1290294 PL do T.1290299 PL. Dodatkowo kompania dowodzenia otrzymała czołg Vickers Mk I Matilda nr T.5607. Do 28 lipca 1941 roku kompania dowodzenia przekazała do I/1 pcz cztery czołgi o numerach rejestracyjnych T.5564, T.5576, T.5587 oraz T.5607. Czołgi Vickers, wymienione w rozkazach dziennych 1 Pułku Czołgów, faktycznie były czołgami Valentine Mk II piątej serii, wyprodukowanej w BRC&W w Birmingham (T.17417, T.17421, T.17422, T.17423, T.17430). Czołg Valentine nr rej. T.27627 pochodził z dziewiątej serii, wyprodukowanej w Metropolitan Cammell Carriage and Wagon Company w Birmingham, podczas gdy czołgi Matilda Mk I (T.5564, T.5576, T.5587, T.5588 i T.5607) należały do drugiej serii produkcji w zakładach Vickers.
30 lipca 1941 roku dowódca pułku przydzielił do II/1 pcz osiem czołgów Vickers Mk III* o numerach: T.27320, T.27325, T.27333, T.27335, T.27336, T.27337, T.27338 oraz T.27339, które były czołgami Valentine ósmej serii produkcji w zakładach Vickers.
Od 29 lipca 1941 roku dowódca pułku przydzielił do I/1 pcz czołg Vickers Mk I nr rej. T.8114, a do II/1 pcz dwa czołgi Vickers Mk III* Valentine nr rej. T.27340 i T.27341. Dodatkowo do kompanii dowodzenia pułku przydzielono samochód sanitarny Ford V.8 nr rej. D.G.E – 18 z kierowcą panią Guthrie z Czerwonego Krzyża.
27 sierpnia 1941 roku III/1 pcz otrzymał z II/1 pcz czołg Vickers Mk III* nr rej. T.1290248. Następnego dnia z I/1 pcz do kompanii dowodzenia przeniesiono trzy czołgi Matilda Mk I nr rej. T.5576, T.5587 i T.8104.
9 września dowódca pułku przydzielił do I/1 pcz sześć czołgów Matilda Mk I o numerach: T.5562, T.5609, T.8102, T.8103, T.8110 oraz T.8113.
W sumie w ewidencji 1 Pułku Czołgów znajdowało się 39 czołgów, w tym:
17 czołgów Matilda Mk I (T.5562, T.5564, T.5576, T.5587, T.5588, T.5607, T.5609, T.8102, T.8103, T.8104, T.8108, T.8109, T.8110, T.8111, T.8112 i T.8113),
6 czołgów Valentine Mk II (T.17417, T.17421, T.17422, T.17423, T.17430 i T.27627),
6 czołgów Valentine Mk III (T.16070, T.16073, T.16074, T.16383, T.16388 i T.16389),
10 czołgów Valentine Mk III* (T.27320, T.27325, T.27333, T.27335, T.27336, T.27337, T.27338, T.27339, T.27340 i T.27341).
Oznaka rozpoznawcza pułku
20 czerwca 1941 roku, na podstawie rozkazu L dz. 311/GM/41, Naczelny Wódz zatwierdził odznakę 1 Pułku Czołgów. Odznaka przedstawia stylizowanego smoka, przygotowującego się do skoku, o wymiarach 65×45 mm. Haftowana jest srebrną i szaro bawełnianą nicią na khaki podkładzie, w kształcie elipsy o wymiarach 90×60 mm. Odznakę noszono na lewym rękawie bluzy i płaszcza sukiennego, poniżej naszywki „POLAND”. Odległość między dolną krawędzią naszywki „POLAND” a linią poziomą łączącą „łapki” smoka wynosiła 70 mm, a odznaka była przyszywana do rękawa nicią w kolorze khaki. Prawo do noszenia odznaki mieli wszyscy żołnierze służący w 1 Pułku Czołgów, a także ci, którzy nie pełnili służby w pułku, ale byli ewidencyjnie przypisani do składu osobowego tej formacji. Koszt odznaki „Smok” wynosił 3 szylingi.
Po przekształceniu pułku w 16 Brygadę Czołgów, odznakę przyznano brygadzie na mocy rozkazu z dnia 21 października 1941. 10 listopada 1941 roku Naczelny Wódz zatwierdził wzór odznaki dla żołnierzy ochotników z Ameryki Południowej. W związku z tym, żołnierze-ochotnicy nosili odznakę „Smoka” 2 cm poniżej odznaki honorowej. Po włączeniu brygady w skład 1 Dywizji, używanie oznaki zostało zakazane.
Przypisy
Bibliografia
Józef Dembiniok, Bernard Szczech, Andrzej Urbański: Oznaki i odznaki Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Część I. Wojsko Polskie we Francji; I Korpus Polski w Wielkiej Brytanii. Katowice: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1984. ISBN 83-03-00719-X.
1. Pułk Czołgów. Rozkazy dzienne 1941 r., Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie, sygn. R.4.
2. Batalion Czołgów. Rozkazy dzienne 1940 r., Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie, sygn. R.2.
Zbigniew Lalak: Broń pancerna w PSZ 1939-1945. Warszawa: Pegaz-Bis : O.K. Media, 2004. ISBN 83-922002-0-9. Brak numerów stron w książce.
Zbigniew Wawer: Organizacja polskich wojsk lądowych w Wielkiej Brytanii 1940-1945. Warszawa: Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk : Bellona, 1992. ISBN 83-11-08218-9. Brak numerów stron w książce.
Juliusz S. Tym, 1. Dywizja Pancerna. Organizacja i wyszkolenie, Wydawnictwo ZP Grupa Sp. z o.o., ISBN 978-83-61529-27-9.