1 Pułk Artylerii Przeciwlotniczej im. Marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego

1 Pułk Artylerii Przeciwlotniczej im. Marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego (1 paplot) był jednostką artylerii przeciwlotniczej Wojska Polskiego II RP, stacjonującą w garnizonie Warszawa. W 1938 roku oddano do użytku nowe koszary pułku w Boernerowie. Stacjonowały tu I i IV dywizjon oraz tymczasowo przydzielona 17 kompania reflektorów. Obecnie na tym terenie znajduje się Wojskowa Akademia Techniczna, a większość budynków koszar 1 paplot została dostosowana do jej potrzeb.

Geneza

Podstawą pułku był Dywizjon Szkolny Artylerii Zenitowej, dowodzony przez ppłk Leopolda Połoszynowicza, utworzony rozkazem Ministra Spraw Wojskowych L. 5764/Org. z 29 lipca 1920 roku. W skład dywizjonu wchodziły:

bateria zenitowa automobilowa (2 armaty przeciwlotnicze kal. 75 mm wz. 14 na podwoziu „De Dion-Bouton”),
bateria zenitowa z przyczepkami automobilowymi (2 armaty przeciwlotnicze przyczepkowe kal. 75 mm wz. 97/17),
bateria zenitowa półstała (4 półstałe armaty przeciwlotnicze kal. 75 mm wz. 97 na pomostach),
oddział motorowy reflektorów (4 samochody specjalne reflektorowo-generatorowe).

W sierpniu 1920 roku, podczas wojny z bolszewikami, dywizjon uczestniczył w obronie przeciwlotniczej Warszawy, a bateria zenitowa automobilowa pod dowództwem por. Andrzeja Miziewicza brała udział w dalszych działaniach pod Sokółką, Kuźnicą Białostocką, Grodnem i Dubrowlanami, po czym kwaterowała w okolicach Lidy. 26 października wróciła do Warszawy bez strat.

W wyniku demobilizacji armii, Dywizjon Szkolny Artylerii Przeciwlotniczej został rozkazem L. 21713/Art. z 14 maja 1921 roku przemianowany na baterię zapasową artylerii zenitowej, zachowując dotychczasowy skład pododdziałów. Na podstawie tajnego rozkazu nr 20 Dowódcy Okręgu Generalnego nr 1 z 15 marca 1922 roku, bateria została przekształcona w dywizjon artylerii zenitowej, w skład którego wchodziły:

1 bateria samochodowych armat przeciwlotniczych kal. 75 mm wz. 14 (francuskich),
2 bateria przyczepkowych armat przeciwlotniczych kal. 75 mm wz. 97/17 (francuskich),
3 bateria przyczepkowych armat przeciwlotniczych kal. 88 mm wz. 16 (niemieckich),
kompania reflektorów przeciwlotniczych.

Formowanie

Pułk został utworzony 8 czerwca 1924 roku na podstawie rozkazu wykonawczego Ministra Spraw Wojskowych L.dz. 470/Art. Org.-Mob. z 10 maja 1924 roku. Dowódca pułku, jego zastępca, kwatermistrz oraz dowódca I dywizjonu zostali wyznaczeni na stanowiska z dniem 1 czerwca 1924 roku. Bazą dla nowego oddziału był dywizjon artylerii zenitowej. Organizacja pokojowa i obsada personalna pułku w pierwszym roku funkcjonowania przedstawiała się następująco:

dowództwo
dowódca pułku – ppłk dr Eugeniusz Baranowicz
zastępca dowódcy pułku – ppłk Ksawery Werenik
kwatermistrz – mjr Stanisław Czerepiński
drużyna dowódcy pułku (dowódca por. Napoleon Herdan)
pluton łączności (dowódca por. Tadeusz Bełżecki);
kompania karabinów maszynowych (dowódca por. Kazimierz Mroziński)
pluton reflektorów przeciwlotniczych (dowódca por. Ignacy Harski)
pluton podsłuchowy (dowódca por. Edmund Stolarczyk)
I dywizjon
dowódca dywizjonu – mjr Stanisław Abgarowicz
dowódca 1 baterii – kpt. Paweł Herburt (2 francuskie samochodowe armaty przeciwlotnicze kal. 75 mm wz. 14)
dowódca 2 baterii – kpt. Stanisław Krzywobłocki (2 francuskie przyczepkowe armaty przeciwlotnicze kal. 75 mm wz. 97/17)
dowódca 3 baterii – kpt. Leon Podstawski (2 niemieckie przyczepkowe armaty przeciwlotnicze kal. 88 mm wz. 16)
II dywizjon
dowódca dywizjonu – mjr Stefan Drapiński
dowódca 4 baterii – kpt. Jerzy Kołodkiewicz (2 rosyjskie półstałe armaty przeciwlotnicze kal. 76,2 mm wz. 02 na pomostach)
dowódca 5 baterii – por. Henryk Dulęba (2 francuskie półstałe armaty przeciwlotnicze kal. 75 mm wz. 97 na pomostach)
dowódca 6 baterii – por. Stefan Szymański (2 francuskie półstałe armaty przeciwlotnicze kal. 75 mm wz. 97 na pomostach)

W 1926 roku pułk został powiększony o trzeci dywizjon artylerii przeciwlotniczej oraz zgrupowano pododdziały specjalistyczne w dywizjonie technicznym. W 1932 roku dywizjon techniczny został rozformowany, a w 1938 roku pułk wzbogacono o czwarty dywizjon artylerii przeciwlotniczej.

Mobilizacja w 1939 roku

Pułk był jednostką mobilizującą. Po zakończeniu mobilizacji ulegał rozformowaniu. Zgodnie z planem mobilizacyjnym „W” dowódca pułku odpowiadał za przygotowanie i przeprowadzenie mobilizacji jednostek wymienionych w tabeli mobilizacyjnej:

dowództwo 1 dywizjonu samochodowego artylerii przeciwlotniczej (dowódca mjr Alfons Fengler) – do OPL Katowic,
1 bateria samochodowa 1 dyonu samochodowego artylerii plot.,
2 bateria samochodowa 1 dyonu samochodowego artylerii plot.,
3 bateria samochodowa 1 dyonu samochodowego artylerii plot.,
dowództwo 11 dywizjonu motorowego artylerii przeciwlotniczej (dowódca mjr Olgierd Eminowicz) – do OPL Warszawy,
1 bateria motorowa 11 dyonu motorowej artylerii plot.,
2 bateria motorowa 11 dyonu motorowej artylerii plot.,
3 bateria motorowa 11 dyonu motorowej artylerii plot.,
kolumna amunicyjna 11 dyonu motorowego artylerii plot.,
dowództwo dywizjonu półstałego artylerii przeciwlotniczej nr 101 (dowódca mjr Michał Chroł-Frołowicz) – do OPL Warszawy,
bateria półstała artylerii przeciwlotniczej 75 mm typ I nr 101 (dowódca por. Wincenty Dąbrowski) – do OPL Warszawy,
bateria półstała artylerii przeciwlotniczej 75 mm typ I nr 102 (dowódca por. Władysław Szpiganowicz) – do OPL Warszawy,
bateria półstała artylerii przeciwlotniczej 75 mm typ I nr 103 (dowódca ppor. Wiesław Kędzierski) – do OPL Warszawy,
dowództwo dywizjonu półstałego artylerii przeciwlotniczej nr 102 (dowódca mjr Roman Niemczyński) – do OPL Warszawy,
bateria półstała artylerii przeciwlotniczej 75 mm typ II nr 104,
bateria półstała artylerii przeciwlotniczej 75 mm typ II nr 105,
bateria półstała artylerii przeciwlotniczej 75 mm typ II nr 106,
dowództwo dywizjonu półstałego artylerii przeciwlotniczej nr 103 (dowódca mjr Mieczysław Zylber) – do OPL Warszawy,
bateria półstała artylerii przeciwlotniczej 75 mm typ II nr 107,
bateria półstała artylerii przeciwlotniczej 75 mm typ II nr 108,
bateria półstała artylerii przeciwlotniczej 75 mm typ II nr 109,
bateria półstała artylerii przeciwlotniczej 75 mm typ II nr 110,
bateria półstała artylerii przeciwlotniczej 75 mm typ II nr 115,
bateria półstała artylerii przeciwlotniczej 75 mm typ II nr 116,
bateria półstała artylerii przeciwlotniczej 75 mm typ II nr 117,
bateria ciągnikowa artylerii przeciwlotniczej nr 1 – dowódca por. art. st. sp. Zygmunt Adessman (†1940 Charków) – do OPL Warszawy,
bateria motorowa artylerii przeciwlotniczej 40 mm typ A nr 8 (dowódca kpt. Józef Płodowski) dla 8 DP, skierowana w czasie mobilizacji do OPL Modlina – do dywizji nie powróciła,
bateria motorowa artylerii przeciwlotniczej 40 mm typ A nr 9 (dowódca por. Tadeusz Walużyniec) dla 9 DP,
bateria motorowa artylerii przeciwlotniczej 40 mm typ A nr 18 (dowódca por. Wiktor Pławiński) dla 18 DP,
bateria motorowa artylerii przeciwlotniczej 40 mm typ A nr 26 (dowódca kpt. Zbigniew Luer) dla 26 DP,
bateria motorowa artylerii przeciwlotniczej 40 mm typ A nr 28 (dowódca por. Marian Ostaszewski) dla 28 DP,
bateria motorowa artylerii przeciwlotniczej 40 mm typ B nr 81 (dowódca ppor. Stefan Pawłowski) dla Mazowieckiej BK, skierowana do 20 DP, do brygady nie powróciła,
pluton półstały artylerii przeciwlotniczej 40 mm nr 101 (dowódca ppor. Witold Julian Brzeski) – do OPL Warszawy, przekazany do OPL składów amunicji w Palmirach,
pluton półstały artylerii przeciwlotniczej 40 mm nr 102 (dowódca ppor. Wiktor Stanisław Piasecki) – do OPL Warszawy, przekazany do OPL składów amunicji w Palmirach,
pluton półstały artylerii przeciwlotniczej 40 mm nr 103 (dowódca kpt. Stanisław Lewandowski) – do OPL Warszawy, przekazany do OPL mostu w Brzuminie,
pluton półstały artylerii przeciwlotniczej 40 mm nr 104 (dowódca ogn. pchor. Zdzisław Symonowicz) – do OPL Warszawy, przekazany do OPL Zakładów „Pocisk” w Rembertowie,
pluton półstały artylerii przeciwlotniczej 40 mm nr 105 (dowódca kpt. Zygmunt Jezierski) – do OPL Warszawy,
pluton półstały artylerii przeciwlotniczej 40 mm nr 106 (dowódca ppor. Zbigniew Kazimierz Zając) – do OPL Warszawy,
pluton półstały artylerii przeciwlotniczej 40 mm nr 107 (dowódca ogn. pchor. Mikołaj Dunin-Marcinkiewicz) – do OPL Warszawy,
pluton półstały artylerii przeciwlotniczej 40 mm nr 108 (dowódca ogn. pchor. Stanisław Dmuchowski) – do OPL Warszawy,
pluton półstały artylerii przeciwlotniczej 40 mm nr 109 (dowódca ppor. Henryk Piasecki) – do OPL Warszawy,
Ośrodek Zapasowy Artylerii Przeciwlotniczej nr 1 (dowódca mjr Wiesław Sokołowski).

Dodatkowo, na podstawie zarządzenia dowódcy OPL MSWojsk. z 29 sierpnia 1939 roku, w oparciu o nadwyżki pułku, sformowano pluton półstały artylerii przeciwlotniczej 40 mm nr 110 (dowódca ppor. Antoni Krzemiński) – do OPL Warszawy, który został przekazany do OPL węzła kolejowego w Łowiczu.

Kadra pułku

Dowódcy pułku:

ppłk art. dr Eugeniusz Leopold Baranowicz (1 VI 1924 – 18 IX 1926 → dyspozycja szefa Sam. Wydziału Art. MSWojsk.)
płk art. Włodzimierz Westermark (19 IX 1926 – 12 I 1930)
ppłk art. Józef Tadeusz Bizoń (13 I 1930 – 27 V 1932)
ppłk Feliks Kamiński (28 V 1932 – 14 VIII 1933)
ppłk Franciszek Ksawery Mołodyński (p.o. 15 VIII 1933 – 26 IV 1935)
ppłk/płk Feliks Kamiński (27 IV 1935 – 31 III 1936)
ppłk Franciszek Ksawery Mołodyński (p.o. 1 – 28 IV 1936)
ppłk / płk art. Kazimierz II Baran (29 IV 1936 – 26 VIII 1939)
ppłk Ireneusz Kobielski (wyznaczony 26 VIII 1939, lecz funkcji nie objął)

Zastępcy dowódcy pułku (od 1928 roku – I zastępca dowódcy):

ppłk art. Ksawery Werenik (1 VI 1924 – † 12 IX 1927)
mjr / ppłk art. Józef Tadeusz Bizoń (31 X 1927 – I 1930 → dowódca pułku)
ppłk art. Franciszek Jórasz (1939)

Kwatermistrzowie:

mjr art. Stanisław Czerepiński (1 VI 1924 – I 1926 → dowódca I dyonu)
mjr art. Gustaw Aureliusz Deizenberg (I 1926 – X 1927 → praktyka poborowa w PKU Warszawa Powiat)
mjr art. Eugeniusz Królikowski (VI 1933 – VI 1934 → dowódca 5 daplot)
mjr art. Wiesław Sokołowski (VI 1934 – 1939)

Biogramy zamordowanych znajdują się na stronie internetowej Muzeum Katyńskiego.

W marcu 1939 roku w ewidencji 1 paplot pozostawało 54 oficerów służby stałej, z czego trzynastu (24%) zostało zamordowanych przez NKWD w Katyniu i Charkowie wiosną 1940 roku.

Symbole pułku

Sztandar

Nadanie sztandaru oraz zatwierdzenie jego wzoru zostało ujęte w Dodatku Tajnym nr 8 do Dziennika Rozkazów MSWojsk. z 22 czerwca 1938 roku, nr 8, poz. 86. Sztandar, ufundowany przez społeczeństwo stolicy, został wręczony pułkowi przez marszałka Edwarda Śmigłego-Rydza 10 listopada 1938 roku podczas ceremonii wręczenia sztandarów oddziałom artylerii przeciwlotniczej na Polu Mokotowskim w Warszawie.

Opis sztandaru

Na prawej stronie płatu sztandaru umieszczono w rogach inicjały „Ś.R.” zamiast numeru pułku, według wzoru ustalonego w „Dzienniku Rozkazów Ministerstwa Spraw Wojskowych” nr 6 z 1937 roku, poz. 77. Inicjały te znalazły się również na przedniej ścianie podstawy orła sztandarowego.

Na lewej stronie płatu sztandaru, w rogach tarcz, znajdują się:

w prawym górnym – wizerunek Matki Boskiej Częstochowskiej
w prawym dolnym – godło miasta stołecznego Warszawy
w lewym górnym – wizerunek św. Barbary – patronki artylerzystów
w lewym dolnym – odznaka pamiątkowa 1 pułku artylerii przeciwlotniczej

Na ramionach Krzyża Kawalerskiego wyhaftowane są nazwy miejscowości upamiętniające szlak bojowy dywizjonu szkolnego artylerii zenitowej z wojny polsko-bolszewickiej:

na dolnym – „Warszawa 19 VII 1920”
na prawym – „Grodno 23-25 IX 1920”
na lewym – „Dubrowlany 29 IX 1920”

Przed wybuchem wojny sztandar był przechowywany w budynku dowództwa – na rogu ul. Puławskiej i Rakowieckiej. W czasie wojny zaginął. 7 maja 1970 roku do redakcji „Żołnierza Wolności” dotarła paczka zawierająca dwa płaty sztandarów artylerii przeciwlotniczej z grotami, jednym z nich był sztandar 1 paplot. Do przesyłki dołączono artykuł Jana Buszko pt. „Symbole żołnierskiej chwały” opublikowany w „Żołnierzu Wolności” z 3 października 1969 roku. Nadawca pozostał anonimowy. Sztandar został przekazany do zbiorów Muzeum Wojska Polskiego, gdzie jest eksponowany do dziś.

Odznaka pamiątkowa

15 stycznia 1929 roku Minister Spraw Wojskowych, Marszałek Polski Józef Piłsudski, zatwierdził wzór i regulamin odznaki pamiątkowej 1 paplot.

Odznaka o wymiarach 39×38 mm ma formę krzyża maltańskiego, którego ramiona pokryte są ciemnozieloną i żółtą emalią. W centrum krzyża, na okrągłej tarczy emaliowanej na błękitno, znajduje się złota odznaka pilota, przeszyta złotą błyskawicą. Na ramionach krzyża umieszczono numer oraz inicjały „1 PA PL”. Odznaka oficerska, dwuczęściowa, została wykonana w srebrze z emalią. Twórcami odznak byli Adam Nagalski i Wiktor Gontarczyk z Warszawy.

13 sierpnia 1932 roku Minister Spraw Wojskowych zatwierdził wzór i regulamin odznaki pamiątkowej artylerii przeciwlotniczej, wspólnej dla wszystkich jednostek tego rodzaju broni.

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2018-03-22].

Zbigniew Z. Moszumański, 1 Pułk Artylerii Przeciwlotniczej 1920–1939 imienia Marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego, wyd. 1, Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 2005, ISBN 83-88773-66-6, OCLC 70682231. Brak numerów stron w książce.

Zbigniew Moszumański. Sztandary i odznaki jednostek przeciwlotniczych do roku 1939. „Przegląd Wojsk Lądowych”. 9 (447), 1996. Warszawa: Wydawnictwo Czasopisma Wojskowe. ISSN 0478-6688.

Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. Kraków: Fundacja CDCN, 2006. ISBN 978-83-7188-899-1.

Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”, 1990. ISBN 83-211-1104-1.

Zdzisław Sawicki: Odznaki Wojska Polskiego 1918–1945: Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918–1939: Polskie Siły Zbrojne Na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 83-204-3299-5.