1 Pułk Artylerii Najcięższej (1 pan) – jednostka artylerii najcięższej Wojska Polskiego w okresie II Rzeczypospolitej.
Organizacja pułku i udział dwóch baterii w wojnie z bolszewikami
Pułk powstał w garnizonie Warszawa na mocy rozkazu Ministra Spraw Wojskowych z dnia 11 sierpnia 1920 roku, przyjmując nazwę Pułk Motorowy Artylerii Najcięższej. Zakończenie organizacji i szkolenia miało miejsce na początku września 1920 roku. Pierwszym dowódcą pułku został major Józef Klob, którego głównym zadaniem było efektywne zorganizowanie wszystkich baterii przewidzianych do składów pułku, w tym tych już obecnych na froncie.
W 1920 roku struktura organizacyjna pułku przedstawiała się następująco:
Dowództwo
dowódca pułku – mjr Józef Klob
1 bateria – por. Jan Szewczyk
2 bateria – por. Wilhelm Dobosz
3 bateria – kpt. Stefan Wołągiewicz
4 bateria – kpt. Zygmunt Zaboklicki
5 bateria – kpt. Jan Kondziołka
6 bateria – kpt. Henryk Tomowicz
oddział techniczny
bateria zapasowa
bateria motorowa
1. i 2. bateria dysponowały po dwa moździerze 210 mm, 3. i 4. bateria miały po trzy armaty 149,1 mm, natomiast 5. i 6. bateria – po cztery haubice 155 mm.
W trakcie wojny z bolszewikami aktywny udział wzięły jedynie dwie baterie moździerzy: 1. pod dowództwem porucznika Wilhelma Dobosza i 2. pod dowództwem porucznika Jana Szewczyka. Oba pododdziały wchodziły w skład Grupy Artylerii Ciężkiej pod dowództwem generała podporucznika Ignacego Ledóchowskiego, która była w dyspozycji dowódcy 2 Armii. W dniach 22–26 września 1920 roku, baterie te wspierały ogniem oddziały Dywizji Ochotniczej oraz Dywizji Górskiej w walkach o Grodno.
Pułk w okresie pokoju
Jesienią 1921 roku pułk przeszedł reorganizację, składając się z dwóch mieszanych dywizjonów, z jedną baterią moździerzy kal. 210 mm oraz jedną baterią armat kal. 149,1 mm w każdym dywizjonie. Planowano utworzenie trzeciego dywizjonu o podobnym składzie, jednak nie doszło do realizacji tego zamierzenia. Pułk stacjonował w Warszawie, początkowo przy ul. Koszykowej, a od 1922 roku w forcie Jakuba Jasińskiego (Śliwice). Zmieniono również oficjalną nazwę pułku na 1 pułk artylerii najcięższej (motorowy). W kwietniu 1923 roku nastąpiła wymiana włoskiego uzbrojenia na sprzęt artyleryjski i strzelecki produkcji francuskiej. Pojazdy motorowe zostały zdane, a wprowadzono trakcję konną. Proces przezbrajania zakończono w czerwcu 1923 roku, a nowym uzbrojeniem stały się armaty kal. 120 mm wz. 1878. Struktura pułku od tego czasu wyglądała następująco:
drużyna dowódcy pułku
3 dywizjony x 3 baterie x 4 armaty 120 mm
kadra baterii zapasowej
kadra łączności.
Od początku 1934 roku rozpoczęto szkolenie motorowe kadry oraz współpracę z instruktorami z zakładów Skody przy zakupionych moździerzach kal. 220 mm wz. 1932. Od listopada 1934 roku pułk przenosił się do nowo budowanych koszar i garaży w Górze Kalwarii. Zmieniono także organizację pułku, który od tej pory składał się z:
dowództwa pułku
kwatermistrzostwa
plutonu gospodarczego
plutonu łączności
parku samochodowego
2 dywizjonów x 2 baterie x 2 moździerze.
W 1937 roku pluton łączności został przekształcony w baterię łączności, a także utworzono dywizjon techniczny, składający się z dwóch baterii technicznych.
Mobilizacja i rozformowanie pułku
W czasie mobilizacji pułk wystawił trzy dywizjony zmotoryzowanej artylerii najcięższej, które składały się z 6 moździerzy 220 mm, po dwa działa w trzech bateriach. W pierwszym rzucie mobilizacji powszechnej mobilizowano trzy dywizjony w terminach: 5, 6 i 7 dnia jej trwania:
11 dywizjon artylerii najcięższej
12 dywizjon artylerii najcięższej
13 dywizjon artylerii najcięższej
które miały wejść w skład odwodowej Armii „Prusy”.
W drugim rzucie mobilizacji powszechnej, z terminem gotowości na X+3, mobilizowano:
Ośrodek Zapasowy Artylerii Motorowej nr 1
Mobilizacja pułku odbywała się na terenie poligonu w Zalesiu, Baniosze i Walewicach, gdzie do 31 sierpnia 1 pan przebywał. W momencie rozpoczęcia mobilizacji, mundurowano i wyposażano przybyłych rezerwistów w koszarach w Górze Kalwarii, a następnie kierowano ich do formowanych dywizjonów na terenie poligonu. Od 1 września dywizjony zaczęły pobierać sprzęt samochodowy oraz moździerze ze składów w Moczydłowie. 1 września utworzono kolumnę samochodową z 20 ciężarówkami Polski Fiat 621L oraz łazikiem, celem dostarczenia amunicji z magazynów w Palmirach w dniach 1-3 września. Tego dnia, podczas jednego z pierwszych kursów, kolumna samochodowa została zaatakowana przez lotnictwo niemieckie, w wyniku czego kilku kanonierów poniosło śmierć lub zostało rannych, a „łazik” został zniszczony.
11 dywizjon przydzielono Armii „Modlin” i skierowano do Jabłonny, gdzie dotarł 7 września, biorąc udział w walkach pod Tomaszowem Lubelskim. Dywizjony 12 i 13 zakończyły mobilizację w dniach 5-6 września i zostały przydzielone do dyspozycji Sztabu Naczelnego Wodza jako odwód artyleryjski, ruszając przez Lubelszczyznę w kierunku Lwowa.
Oddział Zbierania Nadwyżek 1 pan
Podczas mobilizacji powszechnej, w odpowiedzi na zgłaszanie się licznych rezerwistów różnych broni, utworzono oddział nadwyżek 1 pan, dowodzony przez mjr. Bronisława Nowakowskiego, z 2 działową baterią armat 75 mm wz. 1897. Oddział ten po przeprawie na wschodnią stronę Wisły wszedł w skład zgrupowania płk. Tadeusza Komorowskiego, stanowiąc jego odwód. 6/7 września reszta OZ Artylerii Motorowej przeprawiła się przez Wisłę. Jeden z działonów wspierał Oddział Wydzielony mjr. Jasiewicza w rejonie Brzumina. Po zakończeniu mobilizacji trzech dywizjonów, pułk został przekształcony w Ośrodek Zapasowy Artylerii Motorowej nr 1. W jednostce tej pozostał jako rezerwa 1 moździerz 220 mm i 2 armaty 120 mm. Sprzęt ten został porzucony w nieznanych okolicznościach około 10 września w miejscowości Sobienie Murowane. Główna część OZ pod dowództwem płk. Józefa Rymuta dotarła po długotrwałym marszu do Rumunii 19 września. OZN 1 pan został wzięty do niewoli przez Sowietów w Haliczu 21 września. Armata 75 mm i 40 mm plot. wraz z ciągnikiem C2P, przejęte w Brzuminie, maszerowały wraz z OZ płk. Rymuta, a następnie odłączone w rejonie Włodawy, pod dowództwem pchor. T. Oryńskiego, brały udział w walkach z niemiecką 3 DPanc., a następnie dołączyły do 11 dywizjonu, dzieląc jego losy.
Symbole pułkowe
Sztandar
16 grudnia 1937 roku Prezydent RP Ignacy Mościcki zatwierdził wzór sztandaru dla 1 pułku artylerii najcięższej. Na lewej stronie płatu sztandaru umieszczono:
w prawym górnym rogu na tarczy – wizerunek Matki Boskiej Ostrobramskiej,
w lewym górnym rogu na tarczy – wizerunek Świętej Barbary,
w prawym dolnym rogu na tarczy – godło Księstwa Mazowieckiego,
w lewym dolnym rogu na tarczy – odznaka pamiątkowa 1 pan,
na górnym ramieniu krzyża kawalerskiego – napis: „Grodno 25.IX.1920”,
na dolnym ramieniu krzyża kawalerskiego – napis: „Warszawa 11.VIII.1920”.
26 maja 1938 roku, na Polu Mokotowskim w Warszawie, gen. dyw. Tadeusz Kasprzycki wręczył sztandar dowódcy pułku w imieniu Prezydenta RP.
19 września 1939 roku sztandar został przewieziony przez granicę węgierską przez dowódcę pułku, płk. Józefa Rymuta, st. ogn. Stanisława Jackowskiego i kan. Okrasę. Przez pewien czas był przechowywany przez dowódcę pułku w obozie internowanych w Eger, skąd drogą dyplomatyczną trafił do Francji. Aktualnie sztandar znajduje się w Instytucie Polskim i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie.
Odznaka pamiątkowa
Odznaka została zatwierdzona w Dzienniku Rozkazów Ministerstwa Spraw Wojskowych z 14 października 1932 roku, nr 19, poz. 243. Ma formę krzyża maltańskiego, którego ramiona pokryte są białą emalią. Na środek nałożony jest wizerunek gorejącej bomby, otoczonej wieńcem laurowym, na tle skrzyżowanych luf armatnich. Na ramionach krzyża widnieje napis: 1 PAN. Odznaka oficerska i podoficerska wykonana jest w srebrze i emaliowana, natomiast wersja żołnierska jest jednoczęściowa, wykonana z alpaki, pozbawiona emalii. Wymiary wynoszą 39×38 mm, a wykonanie zlecono Wiktorowi Gontarczykowi z Warszawy.
Żołnierze pułku
Dowódcy pułku
mjr art. Józef Klob (od 11 VIII 1920)
kpt. art. Maksymilian Wzacny (od 29 IV 1922)
płk art. Stanisław Marian Rohoziński (28 VI 1922 – 2 X 1925 → zastępca szefa Artylerii Okręgu Korpusu Nr I)
ppłk art. inż. Roman Gliniecki (17 XI 1925 – 5 VI 1926 → kadra oficerów artylerii)
ppłk / płk SG Stanisław Maksymilian Markus (5 VI 1926 – 29 II 1932 → stan spoczynku)
mjr art. Wilhelm Dobosz (wz. od 1 III 1932)
ppłk art. Jan Franciszek Teuchman (wz. od 27 IV 1932)
ppłk / płk art. Jan Dunin-Wąsowicz (1 VI 1932 – †24 IV 1936)
ppłk / płk art. Józef Rymut (2 V 1936 – IX 1939)
Zastępcy dowódcy pułku
ppłk art. Leopold Połoszynowicz (VII 1922 – I 1925)
ppłk art. inż. Roman Gliniecki (18 I – 17 XI 1925 → dowódca 1 pan)
ppłk SG Artur Pepłowski (XI 1925 – IV 1928)
mjr / ppłk art. Jan Franciszek Teuchman (IV 1929 – 7 VI 1934 → szef wydziału w Państwowym Urzędzie Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego)
ppłk dypl. art. Ludwik Jacek Ciba (1934 – I 1938 → dowódca 6 pac)
mjr / ppłk sam. Wacław Hryniewski (II zastępca od VI 1934)
ppłk art. Antoni Kocimski (I zastępca 1939, †1940 Charków)
mjr art. Bronisław Nowakowski (II zastępca 1939)
Żołnierze pułku – ofiary zbrodni katyńskiej
Biogramy zamordowanych znajdują się na stronie internetowej Muzeum Katyńskiego.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2018-03-22].
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny „W” i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5.
Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”, 1990. ISBN 83-211-1104-1.
Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918-1945: Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918–1939; Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-204-3299-2.
Piotr Zarzycki: 1 Pułk Artylerii Najcięższej. Warszawa: Przedsiębiorstwo Wielobranżowe „Egross-Mikromax” Sp. z o.o., 1991, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej zeszyt nr 6. ISBN 83-00-03221-5.
