1 Pułk Artylerii Motorowej (1 pam) – to jednostka artylerii samobieżnej, która działała w ramach Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie.
Historia, formowanie i zmiany organizacyjne
Pułk stanowił organiczną jednostkę artylerii 1 Dywizji Pancernej pod dowództwem generała Maczka, korzystając z trakcji samobieżnej.
Odnosił się do tradycji 1 pułku artylerii górskiej, który został utworzony w 1918 roku. Pod nazwą 1 Pułku Artylerii Motorowej funkcjonował od 1931 roku, a jego siedzibą był garnizon w Stryju.
Święto pułku obchodzono 16 września, na pamiątkę bitwy pod Dytiatynem z 1920 roku, w której uczestniczyła jego 4 bateria.
Pułk został odtworzony we Francji w 1940 roku. Po ewakuacji do Wielkiej Brytanii, 17 lipca 1940 roku, przekształcono go w 10 dywizjon artylerii motorowej w Happenden, obok Douglas. Następnie stał się 10 Pułkiem Artylerii Lekkiej w składzie 10 Brygady Kawalerii Pancernej. Ostatecznie, 14 sierpnia 1942 roku, przywrócono mu pierwotną nazwę 1 Pułku Artylerii Motorowej. W tym samym czasie pułk opuścił skład 10 BKPanc. i przeszedł pod dowództwo Grupy Wojsk Wspierających 1 Dywizji Pancernej. W kwietniu 1943 roku, z rozformowanej 1 Brygady Strzelców, do pułku dołączył II dywizjon 1 Pułku Artylerii Lekkiej, jako IV dywizjon. Etat pułku przewidywał posiadanie trzech dwu bateryjnych dywizjonów, w składzie: 57 oficerów, 247 podoficerów i 370 kanonierów, a także 24 armato-haubice 25-funtowe, 44 motocykle, 10 samochodów osobowych, 46 półciężarowych, 18 ciężarowych, 36 ciągników artyleryjskich, 48 jaszczy oraz 9 samochodów pancernych (dla obserwatorów). 8 września 1943 roku IV dywizjon został włączony do 1 Pułku Artylerii Ciężkiej jako jego III dywizjon. W styczniu 1944 roku haubico-armaty 25-funtowe przekazano do 2 Pułku Artylerii Motorowej. W marcu 1944 roku pułk otrzymał pierwsze działa samobieżne Sexton, a w lipcu czołgi Sherman OP. Od 25 maja 1944 roku rozpoczęto organizację 1 PAMot. według etatu brytyjskiego WEII/190A/2. Stan etatowy wynosił 645 żołnierzy, a sprzęt bojowy obejmował: 24 działa samobieżne Sexton, 9 czołgów Sherman OP + 3 zapasowe (w szwadronie części zapasowych), 17 transporterów opancerzonych Halftrack, 21 transporterów opancerzonych Carrier, 8 armat plot. 20 mm Polsten oraz 31 motocykli, 44 samochody 5-cwt (różnych odmian), 29 samochodów ciężarowych, 4 cysterny wodne, 1 samochód warsztatowy, 1 samochód sztabowy i osobowy dowódcy.
Działania bojowe
1 Pułk Artylerii Motorowej, po przetransportowaniu do Francji, osiągnął rejon ześrodkowania w Meuvaines. Od 7 sierpnia został przydzielony do 10 Brygady Kawalerii Pancernej i przemaszerował w kierunku frontu w jej kolumnie.
Bitwa w Normandii
8 sierpnia o godzinie 14:50 rozpoczął wsparcie ogniowe dla natarcia 10 BKPanc., szczególnie 2 pułku pancernego. Całym pułkiem wykonał ognie zaporowe o godzinie 16:00 i 17:20 na zlokalizowane stanowiska artylerii niemieckiej. Tego dnia zużył 1500 granatów artyleryjskich, ponosząc straty w postaci 1 poległego i 11 rannych. Następnego dnia prowadził ognie zaporowe oraz przygotowanie ataku dla głównie 1 Pułku Pancernego w kierunku rzeki Laison, wystrzeliwując około 4000 pocisków. 10 sierpnia powstrzymywał przeciwnatarcie wroga na wzgórzu 84 oraz walki czołgów i piechoty o Soignolles – La Croix, zużywając tego dnia 4000 pocisków. W nocy z 10 na 11 sierpnia pułk zmienił stanowiska ogniowe na południe od Cauvicourt. Dodatkowo 10 i 11 sierpnia wspierał sąsiednią 3 Kanadyjską Dywizję Piechoty podczas walk o las Quesnay. Do 12 sierpnia prowadził ogień wspierający 3 Brygadę Strzelców i 10 psk w obronie zdobytych pozycji. Tego dnia II dywizjon został przydzielony do 10 psk, którego zadaniem było prowadzenie rozpoznania le Bu-sur Rouvres na rzece Laison, gdzie poszukiwał przepraw. Od początku walki cały czas znajdował się pod intensywnym ogniem artylerii nieprzyjaciela. Pozostała część pułku prowadziła ogień artyleryjski przeciwko bateriom wroga. W okresie walk między 8 a 12 sierpnia 1944 roku pułk stracił 1 działo samobieżne. 14 sierpnia 1944 roku, przygotowując się do wsparcia ogniowego natarcia, pułk został zbombardowany przez brytyjskie lotnictwo bombowe, co spowodowało śmierć jednego żołnierza i rany czterech. 15 sierpnia pułk dwukrotnie zmieniał stanowiska ogniowe, zajmując rejon Rouvers i Sassy. 16 sierpnia prowadził ogień z rejonu Sassy. Następnego dnia ostrzeliwał drogę do Chambois, na której maszerowały kolumny wojsk niemieckich. 18 sierpnia pułk wspierał ogniem artyleryjskim natarcie grupy taktycznej mjr Stefanowicza na wzgórza 258 i 240, a część bspodh. 1 pamot. zmieniała przy tym stanowiska ogniowe bezpośrednio na linii frontu w rejonie Montreuil-la-Cambe. Na tych pozycjach pułk walczył z czołgami i piechotą, prowadząc bezpośredni ogień „na wprost” i wystrzeliwując około 600–700 pocisków, niszcząc ogniem bezpośrednim czołg PzKfw V Panther, który atakował pozycje ogniowe. 19 sierpnia na polach w tej miejscowości pułk miał stanowiska ogniowe oraz rozwiniętą sieć łączności, wspierając grupy bojowe mjr Zgorzelskiego (dragoni i ułani) oraz mjr Stefanowicza (pancerniacy 1 pułku i Podhalanie). Ogniem kierowanym przez obserwatorów ostrzeliwał rejon walk dywizji w bitwie o Falaise – Chambois. W godzinach popołudniowych, aby nie strzelać na „maksymalnych nastawach” i uniknąć ostrzału własnych pozycji, zajął stanowiska około 1 km od miejscowości Bourdon. Po stoczeniu walki obronnej w rejonie stanowisk ogniowych, z grupą piechoty i czołgiem, na rozkaz dowódcy artylerii dywizji 1 pamot. został wycofany 20 sierpnia na poprzednie stanowiska ogniowe. Wśród oddziałów walczących na wzgórzu 262 znajdowali się dwaj dowódcy dywizjonów oraz jeden dowódca baterii jako obserwatorzy z własnymi posterunkami obserwacyjnymi. 23 sierpnia pułk przeszedł na odpoczynek na zaplecze frontu.
Pościg we Francji i Belgii
29 sierpnia 1944 roku z pułku wydzielono jeden dywizjon, który przydzielono do grupy taktycznej „Zgorzelski”. Dywizjon podjął marsz i pościg na czele dywizji jako oddział przedni, osiągając Valailles, a następnego dnia Elbeuf. 31 sierpnia dywizjon przekroczył Sekwanę. Pozostałe siły pułku współdziałały z 10 BKPanc., maszerując w głównych siłach dywizji. 2 i 3 września dywizjon z grupy „Zgorzelski” wszedł w kontakt bojowy z przeciwnikiem, ostrzeliwując cele w Abbeville. 5 września główne siły pułku wspierały ogniem 10 pułk dragonów oraz 24 pułk ułanów w walce o zdobycie St. Omer. 6 września pułk rozwinął stanowiska i wsparł ogniem 3 BS w walce o Ypres. 8 września 2 pułk pancerny ze szwadronem dragonów otrzymał wsparcie pułku pod Ruysselede. 12 i 13 września 1 pamot. wspierał zgrupowanie 3 BS i 10 BKPanc., prowadząc ostrzał artyleryjski niemieckich składów amunicji w rejonie St. Nicolas z pozycji ogniowych w rejonie Lokeren.
Walki na pograniczu belgijsko-holenderskim
14 września wspierał 10 BKPanc., w szczególności 10 pdrag. oraz bspodh. w natarciu na Stekene i La Trompe. 17 września wspierał natarcie 8 bs na La Clinge. 19 września pułk został przegrupowany w pobliżu Axel z zadaniem wsparcia 3 BS w walce o porty przy ujściu Skaldy, co niezwłocznie wykonano, ostrzeliwując te cele. 20 września pułk wspierał walki zgrupowania batalionu strzelców podhalańskich o wybrzeże morskie i ujście Skaldy, zwalczając jednocześnie żeglugę przybrzeżną i rzeczną. Od 21 do 27 września pułk przebywał na wypoczynku na opanowanych pozycjach w pobliżu Axel. Od 29 do 30 września 1944 roku wspierał ogniem natarcie 3 BS na Merxplas. Następnie pułk został przydzielony do 10 BKPanc., osłaniając walki o przeprawy oraz działając w rejonie Poppel. 1 października miały miejsce walki o zdobycie stacji kolejowej Welde, 2 października w Nord Bosch, a 3 października w Baarle-Nassau. 4 października 1 pamot wspierał ogniem artyleryjskim walki zgrupowań dywizji o lasy na północ i północny zachód od Baarle Nassau oraz linię kolejową do Tilburga. Następnego dnia wspierał walki o Alphen, lasy na zachód od miasta oraz o miejscowości Terover i Houdseind. W trakcie walk pułk oznaczał swoje pozycje białymi dymami dla współdziałającego lotnictwa taktycznego. Od 6 do 26 października pułk osłaniał oddziały dywizji ogniem artyleryjskim podczas działań obronnych. 27 października 1944 roku 1 pułk wspierał ogniem natarcie 10 BKPanc. w kierunku Vijfhuizen i Gilze. Po zdobyciu Bredy przez 3 BS oraz część 10 BKPanc., od 31 października do 2 listopada pułk wspierał walki w rejonie rzeki i kanału Mark. Następnie, od 3 listopada, 1 pamot. wspierał ogniem 9 BS podczas forsowania i obrony przyczółka przez kanał Mark oraz walk o jego poszerzenie. 4 listopada pułk wspierał 10 pułk dragonów, który został wprowadzony na przyczółek w walce o jego poszerzenie. W dniach 6 i 8 listopada pułk wspierał 3 BS w walce o ufortyfikowane przedmoście i miasto Moerdijk, prowadząc nawały ogniowe na umocnienia wroga.
Obrona i dozorowanie odcinka frontu nad Mozą
Od 9 listopada 1944 roku do 7 kwietnia 1945 roku pułk przebywał na stanowiskach nad Mozą, prowadząc walkę artyleryjską z niemieckimi bateriami oraz niszcząc wskazane punkty ogniowe wroga. Dodatkowo wprowadzano uzupełnienia osobowe i sprzętowe, prowadzono szkolenie oraz udzielano urlopów. W dniach 5-7 stycznia 1945 roku wspierał własny 9 batalion strzelców podczas walk o wyspę Kapelsche Veer. Następnie, od 13 do 31 stycznia 1945 roku, współdziałał z oddziałami 47 RMC oraz kanadyjskiej 4 DPanc. w walkach mających na celu ostateczne zlikwidowanie tego przyczółka.
Walki we wschodniej Holandii i w Niemczech
W dniach 7-9 kwietnia pułk przeszedł marsz z rejonu Bredy na linię frontu. Następnie współdziałał z 10 BKPanc. w walkach nad rzeką Ems oraz Küsten Kanal. Podczas walk od 13 do 19 kwietnia nad Küsten Kanal wspierał głównie 9 BS podczas forsowań oraz prowadził walkę artyleryjską z wykrytymi bateriami wroga. Od 20 do 26 kwietnia 1 pamot. wspierał ogniem artylerii walki oddziałów zgrupowania 10 BKPanc., w tym o Papenburg. Od 27 kwietnia współpracował z 3 BS w prowadzonych walkach. Od 30 kwietnia pułk został przydzielony do 10 BKPanc., wspierając ją ogniem podczas walk w kierunku Logabrium, Filsum, Hesel i Remels. Od 3 maja pułk kontynuował wsparcie dla dalszego natarcia brygady w kierunku Halsbek i Westerstede. 4 maja oraz w nocy 4/5 maja prowadził ostrzał artyleryjski pozycji niemieckich, a rano wykonał 19-minutową nawałę artyleryjską na niemieckie pozycje, wstrzymując ogień o godzinie 7:59 5 maja 1945 roku. Od tego momentu obowiązywała kapitulacja wojsk niemieckich przed frontem 1 DPanc.
Artylerzyści motorowi po wojnie
Pułk pełnił działania okupacyjne na zajętym terenie do 20 maja 1945 roku. Jego zadaniem było oczyszczanie obszaru z niedobitków, rozbrajanie osób i terenu z broni oraz amunicji, a także wyłapywanie przebranych żołnierzy i funkcjonariuszy hitlerowskich oraz egzekwowanie zarządzeń i warunków kapitulacji, w tym ustalonej godziny policyjnej. W trakcie walk we Francji, Belgii, Holandii oraz Niemczech pułk stracił 27 żołnierzy, a 56 zostało rannych. Zniszczeniu uległo 5 czołgów, 12 dział samobieżnych Sexton, 3 transportery gąsienicowe Carrier, 4 transportery opancerzone Half Track oraz 8 jeepów. Wzięto do niewoli 147 jeńców, a wystrzelono 190 630 granatów. Pułk otrzymał 11 Krzyży VM Vkl, 126 KW, 84 KZ z M, a także zagraniczne odznaczenia, w tym 2 MC, 2 MM, 2 Croix de Guerre i inne.
Żołnierze pułku
Dowódcy pułku
ppłk dypl. Stanisław Nowicki (VII 1940 – VIII 1942)
ppłk / płk Józef Krautwald de Annau (1942 – XI 1945)
ppłk Marian Borzysławski (I 1946 – VI 1947)
I zastępca dowódcy pułku
ppłk dypl. Olgierd Giedroyć (do XI 1943)
ppłk Marian Borzysławski (od 20 XI 1943)
II zastępca dowódcy pułku
kpt. Edward Zan-Kreyser (do 18 VIII 1944)
Dowódcy dywizjonów i baterii
16 dywizjon
dowódca dywizjonu – kpt. Wincenty Pawłowski
zastępca dowódcy dywizjonu – kpt. Henryk Józefowicz, por. Henryk Greiner (od 13 VIII 1944)
1 bateria („bateria śmierci”) – por. Henryk Greiner, por. Stanisław Włodzimierz Taras (od 12 VIII 1944)
2 bateria – kpt. Wacław Piotrowski
II dywizjon
dowódca dywizjonu – mjr Jan Sołtyski
zastępca dowódcy dywizjonu – kpt. Eugeniusz Olszewski
3 bateria – por. Marcin Rupniak
4 bateria – por. Jerzy Żarski
III dywizjon
dowódca dywizjonu – kpt./mjr Kazimierz Malczewski
zastępca dowódcy dywizjonu – kpt. Kazimierz Makuch
5 bateria – por. Władysław Magoński
6 bateria – por. Wacław Roszkiewicz
Struktura organizacyjna
Struktura:
3 x dywizjon artylerii samobieżnej
2 x bateria artylerii samobieżnej
4 działony
Symbole pułku
Sztandar
Na tarczach: wizerunek Matki Boskiej Kochawińskiej, św. Barbary, odznaka pułkowa oraz herb miasta Stryj. Na czerwonym tle znajdują się nazwy miejscowości oraz daty walk pułku.
Sztandar został ufundowany przez społeczeństwo województwa stanisławowskiego i wręczony pułkowi 22 listopada 1938 roku.
Obecnie sztandar jest eksponowany w Instytucie Polskim i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie.
Odznaka pamiątkowa
Głównym elementem odznaki jest krzyż (swastyka) przyjęty dla jednostek górskich sprzed 1939 roku (stylizowany starosłowiański znak solarny), połączony z krzyżującymi się lufami. Na centralnej części nałożone jest koło zębate, podzielone na cztery równe części, pokryte na przemian barwami pułku: czarną i szmaragdową. Na poszczególnych częściach centralnego koła znajdują się inicjały jednostki 1 PAM. Odznaka oficerska pozłacana, ramiona swastyki pokryte białą emalią.
Barwy: proporczyk na kołnierz czarno-szmaragdowy.
Znaki na pojazdach:
Zobacz też
Artyleria samobieżna Wojska Polskiego
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Maciej Szczurowski: Artyleria Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie w II wojnie światowej. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2001. ISBN 83-7174-918-X.
Zbigniew Wawer: Organizacja polskich wojsk lądowych w Wielkiej Brytanii 1940-1945. Warszawa: Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk : Bellona, 1992. ISBN 83-11-08218-9.
Jan Partyka: Odznaki i oznaki Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie 1939-1945 : (wojska lądowe). Rzeszów: Libri Ressovienses, 1997. ISBN 83-902021-9-0.
Tadeusz Antoni Wysocki: 1 Polska Dywizja Pancerna 1939-1947 : geneza i dzieje. Warszawa: Bellona, 1994. ISBN 83-11-08219-7.
Jerzy Murgrabia: Symbole wojskowe Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 1990. ISBN 83-11-07825-4.
Jacek Kutzner, Juliusz S. Tym: Polska 1 Dywizja Pancerna w Normandii. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Rytm, 2010. ISBN 978-83-7399-404-1.
Juliusz S. Tym: Śladami Polskich Gąsienic. Polskie Oddziały Pancerne na Zachodzie tom 20. Artyleria Dywizyjna 1 Dywizji Pancernej. Warszawa: Edipresse Kolekcja sp.z.o.o., 2015. ISBN 978-83-7989-099-6.
Juliusz Tym, Jacek Kutzner: Polskie oddziały pancerne na zachodzie. Śladami polskich gąsienic tom 27. Walki 1. Dywizji Pancernej w rejonie Bredy i Moerdijk X-XI 1944 roku. Warszawa: Edipresse Kolekcje, 2015. ISBN 978-83-7989-126-9.
Juliusz Tym: Polskie oddziały pancerne na zachodzie. Śladami polskich gąsienic tom 29. Działania Polskiej 1. Dywizji Pancernej w północno-wschodniej Holandii i we Fryzji w kwietniu i maju 1945. Warszawa: Edipresse Kolekcje, 2015. ISBN 978-83-7989-128-3.
Grzegorz Korczyński (red.): 1. Dywizja Pancerna w walce. Czarna Kawaleria gen. Maczka od Caen do Wilhelmshaven. Relacje dowódców i żołnierzy. Warszawa, repr. Bruksela: Oficyna Wydawnicza Mireki, 2013. ISBN 978-83-89533-81-4.
Krzysztof Gaj: 1. Dywizja Pancerna (organizacja wielkiej jednostki pancernej PSZ na Zachodzie – sierpień 1944 r.). Oświęcim: Wydawnictwo Napoleon V, 2015. ISBN 978-83-7889-283-0.
Eric A. Parthemore: Od Normandii do Ypres. Działania 1. Dywizji Pancernej gen. Stanisława Maczka we Francji w 1944 r. Poznań: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Wydział Historyczny. Zakład Historii Wojskowej, 2011.
Marek Wroński: Barwa Baterii Śmierci 1. Pułku Artylerii Motorowej w latach II wojny światowej – zarys monograficzny. Tarnowskie Góry: Instytut Tarnogórski i Muzeum Instytutu Tarnogórskiego, 2019. ISBN 978-83-65980-04-5.