1 Pułk Artylerii Motorowej był jednostką artyleryjską Wojska Polskiego w okresie II Rzeczypospolitej.
Pułk stacjonował w garnizonie Stryj.
Swoje święto obchodził 16 września, w rocznicę bitwy stoczonej pod Dytiatynem.
Historia pułku
1 Pułk Artylerii Motorowej został utworzony na podstawie rozkazu L.dz. 1129/tj./org. ministra spraw wojskowych z dnia 1 sierpnia 1931, na bazie rozwiązanej jednostki 1 Pułku Artylerii Górskiej.
Obchody święta miały miejsce 16 września, upamiętniając walkę, którą prowadziła 4 bateria 1 Pułku Artylerii Górskiej pod dowództwem kpt. Adama Zająca wraz z oddziałami 8 Dywizji Kozaków. W trakcie 6-godzinnej bitwy zginął dowódca baterii, dwóch oficerów – por. Władysław Świebodzki i por. Franciszek Wątroba oraz około 50 podoficerów i kanonierów. Dowódca 8 Dywizji Piechoty, płk Stanisław Burhardt-Bukacki, w rozkazie Nr 121/20 zaznaczył, że „na dowód uznania męstwa i poświęcenia, 4 bateria 1-go pułku artylerii górskiej została przedstawiona jako „bateria śmierci” do Krzyża Virtuti Militari”.
15 września 1938 roku, w wyniku rozkazu L.dz. 5029/tj. Departamentu Dowodzenia Ogólnego MSWojsk. z dnia 27 sierpnia 1938, wprowadzono nową organizację pułku w stanie pokojowym. Zgodnie z nowym etatem, pułk składał się z dwóch baterii 75 mm armat, jednej baterii 100 mm haubic, dwóch baterii 120 mm armat oraz baterii łączności, techniczno-gospodarczej i parku samochodowego.
W sierpniu i wrześniu 1938 roku, pułk wziął udział w manewrach razem z 10 Brygadą Kawalerii na Wołyniu. Manewry zakończyły się defiladą w Łucku. Bezpośrednio po defiladzie, pułk został przetransportowany koleją w rejon Skoczowa i wszedł w skład Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Śląsk” gen. bryg. Władysława Bortnowskiego. W październiku 1938 roku uczestniczył w zajęciu Zaolzia.
Latem 1939 roku rozpoczęto formowanie Warszawskiej Brygady Pancerno-Motorowej. W strukturze brygady, w stanie wojennym, przewidziano wsparcie w postaci dywizjonu artylerii lekkiej, co spowodowało rozpoczęcie organizacji III dywizjonu w 1 pułku artylerii motorowej. Podstawą organizacji był rozkaz L.dz. 5835/tj. D.D.O. MSWojsk. z dnia 25 czerwca 1939. Zgodnie z tym zarządzeniem, organizacja dywizjonu miała być zakończona do 1 sierpnia. 24 lipca, Biuro Administracji Armii z zarządzeniem L.dz. 2277/tj. poleciło wyposażyć dywizjon w 4 armaty 75 mm i 4 haubice 100 mm.
Mobilizacja i rozformowanie pułku
Zgodnie z planem mobilizacyjnym „W”, po sformowaniu przewidzianych pododdziałów, pułk miał zostać rozwiązany.
W mobilizacji alarmowej, w grupie jednostek oznaczonych kolorem czarnym, pułk mobilizował:
- 16 dywizjon artylerii lekkiej motorowej (I dywizjon)
- Motorowy pluton parku uzbrojenia nr 671 (bateria techniczno-gospodarcza)
W I rzucie mobilizacji powszechnej:
- 6 dywizjon artylerii ciężkiej motorowej (II dywizjon)
- Filia parku stałego broni pancernych nr 61 (park samochodowy)
15 sierpnia I dywizjon, przebywający w rejonie Rzeszowa na koncentracji oddziałów 10 Brygady Kawalerii, został postawiony w stan gotowości bojowej. 24 sierpnia, po zarządzeniu mobilizacji alarmowej grupy czarnej, został uzupełniony do stanu wojennego. 31 sierpnia, w pierwszym dniu mobilizacji powszechnej, I dywizjon został przemianowany na 16 dywizjon artylerii lekkiej motorowej. Dowódca dywizjonu, mjr Kazimierz Żmudziński, zorganizował „kolację” z udziałem dowódcy oraz szefa sztabu 10 BK.
W tym samym dniu w Nieżuchowie, 4 km na południowy wschód od Stryja, rozpoczął mobilizację II dywizjon. W nocy z 4 na 5 września dywizjon zakończył mobilizację, wracając do garnizonu. Tam został przemianowany na 6 dywizjon artylerii ciężkiej motorowej, załadowany na transport kolejowy i skierowany przez Przemyśl do Sandomierza. Zgodnie z planem operacyjnym „Zachód”, dywizjon miał wejść w skład Armii „Łódź”. W nocy z 6 na 7 września dywizjon wyładowano w rejonie Rudnika nad Sanem i następnie skierowano do odwodu Armii „Lublin” w rejonie Urzędowa.
Pod koniec lipca 1939 roku rozpoczęto tworzenie nowego dywizjonu artylerii lekkiej motorowej na bazie 3 baterii lekkiej dla Warszawskiej Brygady Pancerno-Motorowej. Po ogłoszeniu mobilizacji alarmowej, proces tworzenia dywizjonu przyspieszył, formowano nowe pododdziały i pobierano zaopatrzenie. 1 września dywizjon został przemianowany na 2 dywizjon artylerii motorowej. Zamiast baterii 100 mm haubic, dywizjon otrzymał 4 armaty 75 mm, które pozostały po 1 baterii lekkiej, przekształconej w lipcu 1939 roku w haubice 100 mm. Szkolenie pododdziałów przerwano 3 września w związku z rozkazem do przegrupowania w rejon koncentracji Warszawskiej Brygady Pancerno-Motorowej.
Oddział Zbierania Nadwyżek 1 pam
Po zakończeniu mobilizacji, z pozostałości pułku zorganizowano Oddział Zbierania Nadwyżek pod dowództwem kpt. Leona Rutkowskiego, w skład którego wchodzili:
- Poczet dowódcy oddziału
- 1 bateria – por. Wacław Roszkiewicz
- 2 bateria – por. Stefan Mich
- 3 bateria – por. Albin Gruchałła-Węsierski
Kadra 3 baterii miała sformować trzecią baterię dla 16 dywizjonu artylerii lekkiej motorowej. Oddział Zbierania Nadwyżek osiągnął stan 402 oficerów i szeregowych. OZN 1 pam został załadowany na transport kolejowy w nocy 5/6 września 1939 roku i wysłany w celu połączenia się z Ośrodkiem Zapasowym Artylerii Motorowej, który był organizowany w mobilizacji powszechnej w Górze Kalwarii. Po przybyciu do Radymna 7 września, stacja oraz pociąg były wielokrotnie bombardowane przez wrogie lotnictwo. W wyniku ataku zginęło 17 żołnierzy, a około 40 zostało rannych, zniszczona została 1 armata 75 mm, a akta pułku spłonęły. Z powodu zniszczenia torów kolejowych, transport zgodnie z rozkazem dowództwa DOK nr X miał wrócić do Stryja. Po dotarciu do Dobromila, z uwagi na zniszczenia linii kolejowej, wyładunek odbył się, a oddział marszem pieszym i samochodowym dotarł w okolice Stryja, a następnie 12 września wymaszerował do Doliny. Tam, w składzie 3 baterii pod dowództwem ppłk. Piotra Jezierskiego – nowego dowódcy OZN 1 pam, w sile 311 żołnierzy uzbrojonych w 1 rkm oraz około 70 kbk, otrzymał dodatkowe 40 kbk i prowadził działania patrolowe i asystencyjne. Oddział przemaszerował do Nadwórnej, gdzie dotarł 17 września. Następnie ruszył w kierunku granicy polsko-węgierskiej, po połączeniu z 10 BK płk. Maczka, przekroczył granicę w dniu 19 września na Przełęczy Tatarskiej i został internowany.
Żołnierze 1 pamot
Dowódcy pułku:
- ppłk art. Tadeusz Bogdanowicz (VI 1931 – XI 1935)
- ppłk dypl. art. Stanisław Rola-Arciszewski (21 XI 1935 – 25 V 1937)
- ppłk dypl. art. Stanisław Kopański (25 V 1937 – III 1939)
- płk dypl. art. Tadeusz Popławski (III – VIII 1939)
Zastępcy dowódcy pułku:
- ppłk art. Józef Rymut (I 1930 – V 1936)
- ppłk art. Edward Peszkowski (do 1939)
- mjr art. Józef Hildebrandt (II zastępca dowódcy/kwatermistrz – 1939)
Organizacja i obsada personalna w 1939
Obsada personalna w marcu 1939 roku:
- dowódca – vacat
- I zastępca dowódcy – ppłk Edward Peszkowski
- adiutant – kpt. Ferdynand Schwetlich
- naczelny lekarz medycyny – kpt. dr Stanisław Jaworowski
- mł. lekarz medycyny – por. lek. Stanisław Kazimierz Pawłowski
- oficer zwiadowczy – mjr Kazimierz Józef Żmudziński
- oficer placu Stryj – kpt. adm. (art.) Jakub II Mikoś
- II zastępca dowódcy [kwatermistrz] – mjr Józef Hildebrandt
- oficer mobilizacyjny – kpt. Jan Bolesław Sołtyski
- zastępca oficera mobilizacyjnego – por. Albin August Teofil Gruchała-Węsierski
- oficer administracyjno-materiałowy – por. Tadeusz Bober
- oficer gospodarczy – kpt. int. Piotr Doliński
- oficer żywnościowy – vacat
- dowódca plutonu łączności – por. Bolesław Rudolf Glazer
- oficer plutonu – ppor. Henryk Stanisław Józefowicz
- dowódca szkoły podoficerskiej – kpt. Jan Franciszek Lewandowski
- zastępca dowódcy – por. Zenon Dorociak
- dowódca plutonu – ppor. Marian Drost
- dowódca plutonu – ppor. Tadeusz Jencka
- dowódca plutonu – ppor. Marcin Rupniak
- dowódca plutonu – ppor. Alfred Zawadzki
- dowódca I dywizjonu – mjr Franciszek Rafacz
- oficer zwiadowczy dywizjonu – por. Zygmunt Dominik Jakubowski
- dowódca 1 baterii – kpt. Jerzy Janasiewicz
- dowódca plutonu – por. Jan Stanisław Serafin
- dowódca 2 baterii – kpt. Wincenty Henryk Pawłowski
- dowódca plutonu – ppor. Jerzy Piotr Żarski
- dowódca 3 baterii lekkiej – kpt. Kazimierz Malczewski
- dowódca plutonu – ppor. Wacław Roszkiewicz
- dowódca II dywizjonu – mjr Stanisław Józef Łukawiecki
- oficer zwiadowczy dywizjonu – vacat
- dowódca 3 baterii ciężkiej – kpt. Leon Rutkowski
- dowódca plutonu – por. Stefan Mich
- dowódca plutonu – ppor. Jan Rabski
- dowódca 4 baterii – por. Kazimierz Makuch
- dowódca plutonu – ppor. Stanisław Maciej Więckowski
- dowódca 5 baterii – kpt. Tadeusz Stanisław Kontecki
- dowódca plutonu – ppor. Marian Zbigniew Włodzimierz Garczyński
- dowódca baterii techniczno-gospodarczej – kpt. Jan Tomala
- dowódca plutonu technicznego – por. Eugeniusz Olszewski
- komendant parku samochodowego – kpt. Jerzy Andrzej Mieczysław Kunstetter
- kierownik warsztatów samochodowych – por. adm. (art.) Jan Kowalski
- na kursie – por. Władysław Jakowlew
Żołnierze pułku – ofiary zbrodni katyńskiej
Biogramy zamordowanych można znaleźć na stronie internetowej Muzeum Katyńskiego.
Organizacja pokojowa pułku
Symbole pułku
Sztandar
Nadanie sztandaru oraz jego wzór zostały ujęte w Dodatku Tajnym nr 3 do Dziennika Rozkazów MSWojsk. z dnia 17 lutego 1938, nr 3 poz. 28.
29 listopada 1938 roku minister spraw wojskowych, generał dywizji Tadeusz Kasprzycki, wręczył pułkowi sztandar ufundowany przez społeczeństwo ziemi stanisławowskiej. W czasie tej samej uroczystości sztandary otrzymały również inne oddziały 6 Grupy Artylerii.
Odznaka pamiątkowa
18 lutego 1933 roku Minister Spraw Wojskowych zatwierdził wzór oraz regulamin odznaki pamiątkowej 1 pułku artylerii motorowej. Odznaka dwuczęściowa o wymiarach 40×40 mm przedstawia swastykę lewoskrętną z ramionami pokrytymi białą emalią i złotymi krawędziami. Na środku swastyki umieszczono okrągłą tarczę z polami emaliowanymi w barwach artylerii: ciemnozieloną i czarną, ze złotą cyfrą oraz inicjałami pułku – „1 PAM” w otoku koła zębatego, na tle skrzyżowanych, złoconych luf armatnich. Wykonawcą odznak dla oficerów, zarówno srebrnych jak i emaliowanych, a także z alpaki i emaliowanych, był Adam Nagalski z Warszawy.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2018-03-22].
Eugeniusz Kozłowski: Wojsko Polskie 1936-1939. Próby modernizacji i rozbudowy. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1964.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.
Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax, 1990. ISBN 83-211-1104-1.
Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918-1945: Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918-1939: Polskie Siły Zbrojne Na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-204-3299-2.
Piotr Zarzycki: 1 Pułk Artylerii Motorowej. Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej, zeszyt nr 22. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 1992. ISBN 83-85621-12-1.
Piotr Zarzycki: Plan mobilizacyjny „W”. Wykaz oddziałów mobilizowanych na wypadek wojny, Pruszków 1995, ISBN 83-85621-87-3.
Jan Lewandowski, Zarys historii wojennej 1-go pułku artylerii górskiej, Warszawa 1929.
Henryk Wielecki i Rudolf Sieradzki: Wojsko Polskie 1921-1939. Organizacja i odznaki kawalerii, Wydawnictwo CREAR, Warszawa 1992, wyd. I, ISBN 83-85621-44-X.