1 Pułk Artylerii Górskiej (1 pag) to jednostka artylerii górskiej Wojska Polskiego z okresu II Rzeczypospolitej.
Formowanie pułku
25 stycznia 1919 roku, w Starym Sączu, kapitan Henryk Trzos, działając na zlecenie szefa Sztabu Generalnego WP oraz szefa 10 Inspektoratu Artylerii, rozpoczął organizację 3 pułku artylerii górskiej. W marcu tego roku sformowano pierwszą baterię pod dowództwem porucznika Kazimierza Stefczyka oraz drugą baterię, którą prowadził porucznik Tadeusz Stefczyk. Obie baterie były tworzone w Nowym Sączu i wyposażone w austriackie armaty polowe. Następnie powstała trzecia bateria, dowodzona przez porucznika Jana Mangolda, a na czele I dywizjonu stanął kapitan Henryk Trzos. W czerwcu zorganizowano II dywizjon, którym dowodził kapitan Karol Janeczek. Na dowódców poszczególnych baterii wyznaczeni zostali: 4. bateria – kapitan Adam Zając, 5. bateria – porucznik Tytus Sobota oraz 6. bateria – porucznik Stefan Jaśkiewicz.
12 lipca 1919 roku, na mocy rozkazu Departamentu I Ministerstwa Spraw Wojskowych L. 2015/Org., jednostka została przekształcona w 1 pułk artylerii górskiej. Nowy Targ został wyznaczony jako garnizon pułku. Z powodu braku kwater, pododdziały rozmieszczono w Szaflarach (1 bateria), Białym Dunajcu (2 bateria) oraz Ludźmierzu (3 bateria). W grudniu 1919 roku oddział został przezbrojony w austriackie 10 cm haubice górskie wzór 1916. W maju 1920 roku sformowano III dywizjon, w skład którego weszły 7 i 8 bateria, jednak 12 sierpnia tego roku dywizjon został rozformowany.
Walki pułku w 1920 roku
Działania bojowe I dywizjonu
W czerwcu 1919 roku 1 bateria weszła w skład Grupy generała Henryka Minkiewicza (Grupa operacyjna „Bug”).
W okresie od 11 marca do 20 kwietnia 1920 roku 1 bateria toczyła walki przeciwko bolszewikom nad Berezyną, w ramach 9 Dywizji Piechoty.
Od 25 kwietnia do 14 czerwca I dywizjon, z wyjątkiem 3 baterii, wspierał oddziały Grupy płk Józefa Rybaka biorące udział w wyprawie kijowskiej (I Brygada Górska, składająca się z 1 i 2 pułku Strzelców Podhalańskich, 41 Suwalskiego pułku piechoty oraz VII Brygady Jazdy). 8 maja w Kijowie do dywizjonu dołączyła 3 bateria, która dzień wcześniej przeszła reorganizację i przemianowano ją na 5 baterię. 14 czerwca, nad rzeką Irsza (lewy dopływ rzeki Teterew), 5 bateria została rozbita, a jej resztki odesłano z frontu do kraju. W tym czasie I dywizjon, wraz z I Brygadą Górską, został podporządkowany gen. ppor. Andrzejowi Galicy, dowódcy nowo utworzonej Dywizji Górskiej. W składzie tej dywizji dywizjon uczestniczył w walkach odwrotowych, m.in. 30 lipca w Brześciu. W dniach 16-24 sierpnia brał udział w Bitwie Warszawskiej. 10 września, w Białymstoku, do dywizjonu dołączyła zreorganizowana 5 bateria. Od 20 września dywizjon uczestniczył w bitwie niemeńskiej, a 15 grudnia wrócił do Nowego Targu.
Działania bojowe II dywizjonu
II dywizjon (3, 4 i 6 baterie) w sierpniu 1920 roku wspierał oddziały 8 Dywizji Piechoty podczas Bitwy Warszawskiej, a w następnym miesiącu, wraz z dywizją, został przetransportowany do Małopolski Wschodniej.
16 września pod Dytiatynem 4 bateria, dowodzona przez kapitana Adama Zająca, stoczyła walkę z oddziałami 8 Dywizji Kozaków. W trwającym 6 godzin boju zginął dowódca baterii, dwóch oficerów (porucznik Władysław Świebodzki i porucznik Franciszek Wątroba) oraz około 50 podoficerów i kanonierów. Dowódca 8 Dywizji Piechoty, płk Stanisław Burhardt-Bukacki, w rozkazie nr 121/20 napisał, że „na dowód uznania tego męstwa i poświęcenia przedstawiono 4 baterię 1-go pułku artylerii górskiej jako «baterię śmierci» do Krzyża Virtuti Militari”. Nazwa ta została oficjalnie zatwierdzona rozkazem Naczelnego Wodza. Po zakończeniu działań wojennych II dywizjon powrócił do Suchej.
Lata 1921–1925
22 marca 1921 roku ponownie sformowano III dywizjon, którego dowódcą został kapitan Kazimierz Stefczyk. W skład dywizjonu weszły 1. i 3. bateria, które przemianowano na 7. i 8. Nowym miejscem postoju uczyniono Nowy Targ, gdzie zorganizowano również 6. baterię. 20 października III dywizjon został przekształcony w I dywizjon 2 pułku artylerii górskiej. 7 lutego 1922 roku dywizjon przeniesiono do Sambora, podlegając dowódcy 1 pułku artylerii górskiej. 26 maja 1922 roku Ministerstwo Spraw Wojskowych wydało rozkaz o sformowaniu 2 pułku artylerii górskiej w Przemyślu.
14 marca 1922 roku Minister Spraw Wojskowych, generał porucznik Kazimierz Sosnkowski, zezwolił żołnierzom pułku na noszenie swastyki na kołnierzach kurtek i płaszczy, jako odznaki ogólnej dywizji górskich.
W 1925 roku, na podstawie rozkazów Ministerstwa Spraw Wojskowych, wydano rozkaz L. 2200/og.org.mob./25 dotyczący rozformowania 1 pułku artylerii górskiej. 23 września tego roku ministerstwo wydało rozkaz L. 10915/Org., w którym nakazano przeniesienie 4. baterii „Śmierci” do 2 pułku artylerii górskiej w Przemyślu, jednocześnie likwidując dotychczasową 4. baterię 2 pułku. 1 kwietnia 1926 roku 2 pułk artylerii górskiej został przemianowany na 1 pułk artylerii górskiej i przeniesiony do Stryja (II dywizjon pozostał w Przemyślu). 30 kwietnia 1926 roku do Przemyśla przybyła 4. bateria „Śmierci”.
4 lutego 1926 roku, w związku z rozformowaniem 1 pułku artylerii górskiej, ogłoszono przeniesienie oficerów rezerwy i oficerów pospolitego ruszenia do innych jednostek artylerii. Wśród tych oficerów był m.in. major rez. Karol Hallenburg, młodszy brat Józefa. 19 kwietnia ogłoszono przeniesienie 16 oficerów zawodowych pułku do innych oddziałów artylerii.
Żołnierze pułku
Dowódcy pułku
kpt. Henryk Trzos (od 12 I 1919)
płk Franciszek Meraviglia-Crivelli (od 12 V 1919)
mjr Rudolf Lemme (od 12 III 1920)
płk Antoni Heinrich (14 VIII 1920 – 1 VI 1924)
ppłk art. Karol Podonowski (od VII 1924)
Zastępcy dowódcy pułku
mjr art. Karol Janeczek (p.o. IV 1923 – 1 III 1924)
mjr / ppłk art. Stefan II Wierzbicki (1 III 1924 – V 1925)
ppłk art. Michał Stepek (1 VI 1925 – I 1926)
Kawalerowie Virtuti Militari
Żołnierze pułku odznaczeni Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2018-03-22].
Rocznik Oficerski 1923. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1923.
Rocznik Oficerski 1924. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1924.
Jan Lewandowski: Zarys histori wojennej 1-go pułku artylerii górskiej. Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne, 1929, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
Janusz Odziemkowski: Piechota polska w wojnie z Rosją bolszewicką 1919–1920. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adam”, 2010. ISBN 978-83-7072-650-8.
Lech Wyszczelski: Wojsko Polskie w latach 1918–1921. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2006. ISBN 83-89729-56-3.
Piotr Zarzycki: 1 Pułk Artylerii Motorowej. T. 22. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 1992, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. ISBN 83-85621-12-1.