1 pułk artylerii ciężkiej (1 pac) to jednostka artylerii ciężkiej wchodząca w skład Polskich Sił Zbrojnych.
Był to oddział organiczny I Korpusu Polskiego, który stacjonował w Wielkiej Brytanii.
Organizacja, formowanie i zmiany organizacyjne
Na mocy umowy wojskowej pomiędzy Polską a Wielką Brytanią, podpisanej w Londynie 5 sierpnia 1940 i zatwierdzonej 22 sierpnia 1940 ustawą „Allied Forces Act”, ustalono zasady organizacji Wojsk Lądowych w Wielkiej Brytanii oraz na Bliskim Wschodzie. W myśl tej umowy, Sztab Naczelnego Wodza w wrześniu 1940 roku zaprezentował plan organizacji korpusu w Wielkiej Brytanii, oparty na doświadczeniach z lat 1939-1940. Korpus miał być jednostką o stałym składzie, w przeciwieństwie do korpusów brytyjskich. Wśród siedmiu jednostek korpuśnych, które miały wspierać działania piechoty, przewidziano utworzenie dywizjonu artylerii ciężkiej. Dywizjon miał składać się z dowództwa, dwóch baterii oraz kolumny amunicyjnej i być w pełni zmotoryzowany. Po naradzie szefów oddziałów I, III i IV Sztabu NW, która miała miejsce w połowie września, podjęto decyzję o dwufazowym formowaniu oddziałów i służb I Korpusu Polskiego. Główną przeszkodą okazał się niedobór szeregowych oraz brak sprzętu i uzbrojenia. W związku z tym, na podstawie wniosków z narady, Naczelny Wódz 26 września 1940 roku wydał rozkaz L.dz.668/Tjn./Og.Org./40 dla dowódcy oddziałów Wojska Polskiego w Szkocji, gen. bryg. Mariana Kukiela, o pilnym sformowaniu do 10 października 1940 roku Kwatery Głównej I KP oraz pięciu innych oddziałów korpuśnych, w tym dywizjonu artylerii ciężkiej. Miejscem formowania wyznaczono Crawford. Kolejnym rozkazem NW L.dz. 788/Tjn./Og.Org./40 z 8 października 1940 roku nadano i usankcjonowano nazwy dla wszystkich jednostek, a z powodu ograniczeń zmniejszono część służb. Ostatecznie, dywizjon artylerii ciężkiej otrzymał nazwę „1 dywizjon artylerii ciężkiej”.
11 grudnia 1940 roku inspekcję I KP przeprowadził gen. Alan Brooke, Dowódca Sił Lądowych w Metropolii. 18 grudnia 1940 roku inspekcję I KP przeprowadził dowódca brytyjskiej artylerii, gen. Lanuge. W swoim raporcie do gen. Alana Brooka stwierdził, że poziom wyszkolenia polskich artylerzystów był bardzo dobry. Ta opinia przełamała dotychczasowe opory strony brytyjskiej dotyczące dostaw sprzętu artyleryjskiego dla I KP. Wkrótce po Nowym Roku, 1 dywizjon artylerii ciężkiej otrzymał pierwszą partię ciężkich dział.
Wiosną 1941 roku, 1 dywizjon artylerii ciężkiej został rozbudowany do trzech baterii, w skład których weszły 12 ciężkich dział. Było to przygotowanie do przekształcenia dywizjonu w pułk. Zgodnie z rozkazem NW L.dz.2777/Tjn./Og.Org./41, przewidziano dostosowanie organizacji do brytyjskich etatów w związku z pozyskaniem większej ilości sprzętu i uzbrojenia. W pierwszej fazie planowano reorganizację 1 Brygady Strzelców i 10 Brygady Kawalerii Pancernej oraz utworzenie 16 Brygady Czołgów. W drugiej fazie opisano reorganizację jednostek korpuśnych. W ramach II fazy, od 12 listopada 1941 roku, 1 dywizjon artylerii ciężkiej został przekształcony z etatu 3-bateryjnego z 12 działami w 1 pułk artylerii ciężkiej z dwoma dywizjonami artylerii ciężkiej z 16 działami. Stan etatowy 1 pac wynosił 57 oficerów i 529 szeregowych (bez czołówki naprawczej), a stan ewidencyjny na 3 stycznia 1942 roku wynosił 54 oficerów i 586 szeregowych.
Od maja 1943 roku prowadzono rozmowy z brytyjską stroną na temat zmian organizacyjnych związanych ze zmianą etatu 1 Dywizji Pancernej, polegających na zwiększeniu stanu jednostek piechoty oraz artylerii, przy jednoczesnym zmniejszeniu liczby oddziałów pancernych. Planowano włączenie do 1 DPanc 1 pac w sile 450 żołnierzy.
Podczas konferencji brytyjsko-polskiej, która odbyła się w dniach 28 i 31 sierpnia 1943 roku, podjęto decyzję o włączeniu 1 pac do Artylerii Dywizyjnej 1 DPanc jako pułku artylerii lekkiej. Wyniki konferencji wyprzedziły rozkazy i zarządzenia nowego Naczelnego Wodza, gen. broni Kazimierza Sosnkowskiego. Zgodnie z rozkazem Sztabu Naczelnego Wodza L.dz. 1057/Tjn. Org. 43 z 17 sierpnia 1943 roku, 1 pac został włączony w skład 1 Dywizji Pancernej, a IV dywizjon (wcześniej II dywizjon 1 pułku artylerii lekkiej 1 Brygady Strzelców) 1 Pułku Artylerii Motorowej został włączony do 1 pac jako III dywizjon. Proces przejęcia IV/1 pamot rozpoczął się 28 września 1943 roku i zakończył 17 listopada tego samego roku podpisaniem protokołu L.dz. 1717/43 przez II zastępców dowódców obu pułków. Od 7 października 1943 roku żołnierze dowództwa pułku oraz I i II dywizjonu nosili berety oraz oznaki naramienne 1 Dywizji Pancernej.
1 listopada 1943 roku, 1 pac został przekształcony w 2 pułk artylerii motorowej.
Obsada personalna pułku
Dowódcy pułku
ppłk Józef Krautwald de Annau (do IX 1940)
płk dypl. Marian Korewo (do 10 IV 1943)
ppłk Adam Józef Riedl (10 IV – 18 XI 1943)
I zastępcy dowódcy pułku
ppłk Edward Rykiert (27 IV – 17 XI 1943)
II zastępcy dowódcy pułku
kpt. Zenon Małłysko (do 18 XI 1943)
Dowódcy I dywizjonu
mjr Otto Marcinek
Dowódcy II dywizjonu
ppłk Edward Rykiert
mjr Franciszek Ciniewicz (od 27 IV 1943)
Dowódcy III dywizjonu
kpt. Ferdynand Schwetlich (do 6 X 1943)
Odznaka pamiątkowa i proporzec
Odznaka pamiątkowa
Naczelny Wódz, na mocy rozkazu L.dz. 29/G.M./43, zatwierdził odznakę pamiątkową 1 pac oraz jej statut (Dziennik Rozkazów MON nr 1, poz. 4 z 10 lutego 1943). Odznaka jednoczęściowa o wymiarach 48×48 mm miała kształt krzyża równoramiennego utworzonego z luf armatnich, na których umieszczono numer oraz inicjały „1 PAC”. Centralną część stanowił wylot lufy z rokiem „1941”. Ramiona krzyża były połączone na przemian orłem w wieńcu z liści dębowych i lwem w wieńcu z liści ostu. Odznaka, numerowana na rewersie, wykonana była z tombaku srebrzonego, oksydowana i mocowana dwoma firmowymi nakrętkami. Noszono ją na zielonej sukiennej podkładce. Projekt odznaki stworzył Czesław Podleski, a realizowali go: F.M. Lorioli Fratelli, Milano – Roma oraz John Dunbar – Alloa.
Proporzec
Naczelny Wódz, na mocy rozkazu L.dz. 1051/G.M.43 z 19 lipca 1943, zatwierdził wzór proporca pamiątkowego, który został ofiarowany pułkowi przez miasto Derby, oraz zezwolił na jego przyjęcie przez dowództwo 1 pac „do oznaczania formacji podczas pochodów i postojów według zasad” określonych w Dzienniku Rozkazów MSWojsk. Nr 8 z 3 marca 1927, poz. 65. Proporzec miał być rozwinięty podczas wystąpienia pułku.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Rozkazy dzienne 1 Pułku Artylerii Ciężkiej i 2 Pułku Artylerii Motorowej 1943 rok. Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie, sygn. R.14. [dostęp 2024-09-13].
Witold Biegański (red.): Polski Czyn Zbrojny w II wojnie światowej. Walki formacji Polskich na Zachodzie 1939-1945, tom II. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1981. ISBN 83-11-06577-2.
Józef Dembiniok, Bernard Szczech, Andrzej Urbański: Oznaki i odznaki Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Cz.1, Wojsko Polskie we Francji i Korpus Polski w Wielkiej Brytanii. Katowice: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1984. ISBN 83-03-00719-X.
Jerzy Murgrabia: Symbole wojskowe Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie 1939–1946. Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 1990. ISBN 83-11-07825-4.
Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918-1945: Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918-1939; Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-204-3299-2.
Maciej Szczurowski: Artyleria Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie w II wojnie światowej. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2001. ISBN 83-7174-918-X.
Zbigniew Wawer: Organizacja polskich wojsk lądowych w Wielkiej Brytanii 1940-1945. Warszawa: Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk: Bellona, 1992. ISBN 831108218-9.