1 Pułk Artylerii Ciężkiej (1 pac)
1 Pułk Artylerii Ciężkiej (1 pac) był jednostką artylerii ciężkiej w Wojska Polskiego w okresie II Rzeczypospolitej.
Pułk został utworzony 7 września 1921 roku, na bazie 8. i 18. dywizjonu artylerii ciężkiej. Do 1939 roku stacjonował w Twierdzy Modlin (Okręg Korpusu Nr I) i był podległy dowódcy 1 Grupy Artylerii. W czasie kampanii wrześniowej m.in. bronił Modlina.
Formowanie i zmiany organizacyjne
„Wojenny” I dywizjon 8 pułku artylerii ciężkiej (przemianowany na 8 dac) zakończył swój szlak bojowy na Podolu.
Wówczas w twierdzy Modlin odtwarzany był „wojenny” 18 pułk artylerii ciężkiej, a jego 4 bateria została włączona do 18 pułku artylerii polowej. Reorganizacja artylerii nie przewidywała odtworzenia 1 pac. 15 grudnia z I dywizjonu i resztek II dywizjonu utworzono samodzielny 18 dywizjon artylerii ciężkiej w Modlinie.
W 1921 roku polska artyleria przeszła gruntowną reorganizację, w wyniku której powstały nowe pułki artylerii ciężkiej. Na podstawie decyzji Naczelnego Dowództwa WP z 7 września 1921 rozpoczęto formowanie „pokojowego” 1 pułku artylerii ciężkiej. W jego skład weszły: „wojenny” 8 dac oraz utworzony 15 grudnia 1920 roku z „wojennego” 18 pułku artylerii ciężkiej – 18 dac.
Kawalerowie Virtuti Militari
Żołnierze dywizjonów, którzy otrzymali Krzyż Srebrny Orderu Wojskowego Virtuti Militari:
- kpt. Mieczysław Karaszewicz,
- ognm. Zygmunt Gackowski,
Oprócz tego, 13 oficerów i 27 szeregowych zostało odznaczonych Krzyżem Walecznych.
1 pac w Modlinie
W latach 1924–1925 w strukturze pułku funkcjonowała 1 kompania artylerii pieszej, działająca na prawach dywizjonu detaszowanego.
19 maja 1927 roku Minister Spraw Wojskowych zatwierdził dzień 7 września jako święto pułkowe. Obchodzono je w rocznicę połączenia 8 i 18 dywizjonów artylerii ciężkiej w 1921 roku.
Pułk był podporządkowany szefowi Artylerii i Służby Uzbrojenia Okręgu Korpusu Nr I (1921–1926), szefowi 1 Okręgowego Szefostwa Artylerii (1926–1928) oraz dowódcy 1 Grupy Artylerii (1929–1939).
Do 1934 roku oddział składał się z trzech dywizjonów, z dwiema bateriami w każdym. W 1., 4. i 7. baterii znajdowały się armaty kal. 105 mm, natomiast w bateriach 2., 5. i 8. haubice kal. 155 mm.
Rozkazem Departamentu Artylerii z 20 listopada 1934 roku doszło do częściowej reorganizacji pułku. Równocześnie na uzbrojenie pułku trafiły armaty 120 mm wz. 78/09/31, które wcześniej znajdowały się w 1 pułku artylerii najcięższej z Góry Kalwarii.
Kultura i oświata w pułku
Życie kulturalne pułku skoncentrowało się głównie w Domu Żołnierza w Modlinie. Organizowano tam występy teatralne, gry, zabawy, a 2-3 razy w tygodniu wyświetlano filmy. Co roku dla absolwentów szkoły podoficerskiej organizowano wycieczkę oświatowo-turystyczną do Warszawy. Kadra pułku organizowała również popularne majówki, w których cena wynosiła średnio 3 zł od osoby, a transport zapewniał pułk. Pułk dbał o kontakt z oficerami rezerwy, zapraszając ich na tradycyjne święto artylerii w dniu świętej Barbary.
Pułk w okresie przewrotu majowego
13 maja 1926 roku dowódca OK I, gen. bryg. Jan Wróblewski, poinformował dowódcę pułku o przejęciu władzy przez marszałka Józefa Piłsudskiego. Polecił również przysłanie jednej baterii do stacjonującego w Warszawie 36 pułku piechoty Legii Akademickiej. W tym celu ppłk szt. gen. Karol Matkowski wyznaczył 2 baterię kpt. Wojciecha Pluty. Baterię zaprowiantowano na 2 dni, pobrano z magazynów amunicję w ilości 30 granatów stalowo-surówkowych, 100 naboi do kb oraz 2000 na ckm. Braki w sprzęcie uzupełniono z innych pododdziałów. Po przybyciu do Warszawy bateria została zakwaterowana w koszarach 36 pp. Nie brała udziału w walkach, a do garnizonu powróciła dopiero 18 maja.
Zmiany etatowe w pułku
W 1923 roku w skład pułku wchodziły: dowództwo, trzy dywizjony artylerii ciężkiej, kadra oddziału łączności oraz kadra baterii zapasowej. 1., 4. i 7. baterie były uzbrojone w armaty kal. 105 mm, natomiast w bateriach 2., 5. i 8. znajdowały się haubice kal. 155 mm. Rozkaz Departamentu Artylerii z 20 lutego 1934 roku doprowadził do reorganizacji pułku i częściowego przezbrojenia 1 pac w 120 mm armaty wz. 78/09/31, które wcześniej były na wyposażeniu 1 pułku artylerii najcięższej. Nowa struktura pułku obejmowała dowództwo, kwatermistrzostwo, pluton gospodarczy oraz łączności, I dywizjon z trzema bateriami po 4 haubice kal. 155 mm, II dywizjon z dwiema bateriami po 4 armaty kal. 120 mm oraz III dywizjon z dwiema bateriami po 4 armaty kal. 105 mm. W wyniku reorganizacji 5 baterię II dywizjonu przeniesiono do I dywizjonu i przemianowano na 3 baterię. Utworzono nową 5 baterię.
W 1937 roku pułk wydzielił 3-działową baterię haubic kal. 155 mm dla nowo formowanego 28 dywizjonu artylerii ciężkiej w Warszawie oraz kadrę do tworzonego w Zambrowie 18 dywizjonu artylerii ciężkiej. Ostatnie zmiany miały miejsce w 1939 roku, kiedy to pluton łączności został przekształcony w baterię łączności, a pluton gospodarczy w baterię remontów, w skład której weszły pluton gospodarczy i pluton ujeżdżania koni.
Organizacja pokojowa pułku
- Dowództwo
- I dywizjon (3 baterie po 4 haubice kal. 155 mm)
- II dywizjon (2 baterie po 4 armaty kal. 120 mm)
- III dywizjon (2 baterie po 4 armaty kal. 105 mm)
- Kwatermistrzostwo
- Pluton gospodarczy (w 1939 – bateria remontów)
- Pluton łączności (w 1939 – bateria łączności)
1 pac w kampanii wrześniowej
Mobilizacja
Pułk był jednostką mobilizującą. Zgodnie z planem mobilizacyjnym „W” w sierpniu 1939 roku, w mobilizacji alarmowej, w grupie jednostek oznaczonych kolorem niebieskim, sformował:
- dywizjon artylerii ciężkiej typ II nr 8 dla 8 DP
- pluton taborów nr 8 dla 8 DP
Od 31 sierpnia 1939 roku, w I rzucie mobilizacji powszechnej:
- Dowództwo 1 pułku artylerii ciężkiej
- I dywizjon 1 pac typ I
- II dywizjon 1 pac typ I
- dywizjon artylerii ciężkiej typ I nr 46 dla Odwodu Naczelnego Wodza
W II rzucie mobilizacji powszechnej:
- Dowództwo 11 pułku artylerii ciężkiej
- dywizjon artylerii ciężkiej typ I nr 47 dla Odwodu Naczelnego Wodza
- polowy szpital weterynaryjny nr 12
- pluton marszowy artylerii ciężkiej typ I nr 1
Od 31 sierpnia 1939 roku dywizjony 1 pac mobilizowały się we wsi Wymysły (I dywizjon) i we wsi Kosewo (II dywizjon). Mobilizacja przebiegła bez zakłóceń. I/1 pac otrzymał 12 nowych armat kal. 105 mm wz. 29, natomiast II/1 pac 12 haubic kal. 155 mm wz. 17. Wystąpiły braki w jakości wozów; zabrakło kbk dla części taborytów, a dywizjony otrzymały tylko po jednej radiostacji N2. W nocy z 3 na 4 września pułk zakończył przechodzenie na stopę wojenną.
Działania bojowe pułku
Po zmobilizowaniu 1 pac został podporządkowany dowódcy artylerii, płk. Michałowi Gałązce, w Armii „Modlin” gen. Emila Krukowicza-Przedrzymirskiego.
4 września pułk wzmocnił przedmoście modlińskie. Poszczególne baterie zajęły stanowiska ogniowe na lewym brzegu Wisły, na południowy wschód od Zakroczymia. Zadaniem pułku było zamknięcie ogniem kierunku północnego w pasie od Zakroczymia do Pomiechówka. 5 września pułk został podporządkowany dowódcy obrony Modlina, płk. Wacławowi Młodzianowskiemu. Do 8 września pułk nie brał udziału w walkach, a jedynie przygotowywał stanowiska ogniowe i punkty obserwacyjne. 1 pac miał wspierać obronę przedmościa Modlina i zamknąć ogniem zagrożone kierunki. W tym okresie stwierdzono silną dywersję niemiecką, a dywersanci niszczyli łączność przewodową pomiędzy stanowiskami ogniowymi a punktami obserwacyjnymi. W związku z tym zorganizowano stałe patrole, a w jedną z zasadzek wpadło troje dywersantów, którzy zostali rozstrzelani. Do 1 pac podporządkowano 8 dac. Na rozkaz dowódcy AD 5. DP ppłk. Ciałowicza złożono dwie z 6 j.o. na stanowiskach zapasowych na południowym brzegu Narwi przy moście kolejowym; amunicję tę przejął 8 dac.
W nocy 8/9 września 1 pac zwinął swoje stanowiska i pomaszerował przez Nowy Dwór, Okunin, Janówek do Wieliszewa. 9 września dowództwo pułku przygotowywało się do wsparcia obrony zgrupowania gen. bryg. Juliusza Zulaufa. Dywizjon II/1 pac został przydzielony do wsparcia obrony rejonu Marek, gdzie zajął stanowiska ogniowe 9/10 września. Tej samej nocy 1 pac, bez II dywizjonu, pomaszerował przez Nieporęt, Strugę, Drewnicę i Zielonkę do Rembertowa na poligon, gdzie odpoczywał. Dowódca pułku otrzymał w Warszawie rozkaz od dowódcy artylerii Armii „Warszawa” odesłania całej amunicji do Warszawy. Mimo protestów ppłk. Edwarda Bagieńskiego, rozkaz ten został wykonany, a amunicja przewieziona do koszar PP w Golędzinowie. W I dywizjonie pozostało na rozkaz dowódcy pułku tylko po 25 naboi na baterię. O świcie 11 września do miejsca stacjonowania pułku dołączył zupełnie bez amunicji II dywizjon. 11 września 1 pac podjął marsz na odcinek Falenica-Świder, a jednocześnie został podporządkowany Grupie Operacyjnej Kawalerii gen. bryg. Władysława Andersa. Z uwagi na to, że GOKaw. miała uderzyć w kierunku Mińska Mazowieckiego, 1 pac otrzymał rozkaz udania się w kierunku Garwolina. 12 września zajął las koło wsi Sępochowo i w tym miejscu został zaatakowany przez lotnictwo niemieckie; poniósł ciężkie straty osobowe w zabitych i rannych, stracił wiele koni, co zdekompletowało zaprzęgi. Na rozkaz gen. Andersa, ppłk Bagieński skierował do wsparcia natarcia kawalerii 1 pluton z 1 baterii pod dowództwem kpt. Jerzego Rybarskiego, któremu przekazano większość posiadanej amunicji. Pluton ten wspierał kawalerię z pozycji ogniowych w Siennicy 13 września, aż do wyczerpania amunicji. Nocą 12/13 września pułk pomaszerował w pobliże Garwolina do rejonu wsi Miętne i Zawady.
GOKaw. gen. Andersa maszerowała forsownym marszem na południe; 1 pac podjął marsz samodzielnie. W nocy 13/14 września pułk minął Garwolin i na wieść o marszu wojsk niemieckich w kierunku Garwolina zmieniono trasę marszu, kierując się w pobliże Łaskarzewa. Do 1 pac dołączył 1 pluton 1 baterii. 14 września patrole pułku nawiązały kontakt z pozostałościami 13. DP, której pododdziały stały na zachód od Łaskarzewa. Zgodnie z rozkazem dowódcy 13 DP, płk. Kalińskiego, 1 pac dotarł do Wilgi nocą 15/16 września. Z uwagi na przecięcie szosy do Warszawy przez niemieckie oddziały pancerno-motorowe, 1 pac pomaszerował na Sobienie Kiełczyńskie; po dojściu do Sobienie Jeziory ustalono, że dalsza droga jest zamknięta przez niemiecki oddział pancerny. W tej sytuacji pułk skierował się do Osiecka. 17 września rano 1 pac zatrzymał się w lesie Kozia Wola na południe od Osiecka. Zrobiono zawały leśne z drzew i wystawiono dwa działony 105 mm jako przeciwpancerne, wyposażone w resztę amunicji. 18 września około południa rejon pułku zaatakował niemiecki oddział zmotoryzowany. Oficer zwiadowczy pułku, por. Jerzy Filutowski, poprowadził kontratak żołnierzy pułku, w wyniku którego poległo kilkunastu żołnierzy niemieckich, a zdobyto 2 samochody terenowe i 2 armatki przeciwpancerne. Straty własne to kilku rannych. Z uwagi na całkowity brak amunicji oraz niemożliwość dalszego marszu bezbronnej kolumny z działami, ppłk Bagieński wydał rozkaz o zniszczeniu dział.
Dalszy marsz podjęto 18 września wieczorem. Podczas przekraczania drogi Wilga-Garwolin i rzeki Wilga doszło do rozdzielenia dywizjonów. Dowództwo 1 pac i I dywizjon dotarły do lasu w pobliżu majątku Huta Garwolińska, gdzie zostali zaatakowani przez patrole niemieckie, które w walce zostały odparte ze stratą kilku rannych. Wobec okrążenia przez niemieckie oddziały postoju dowództwa 1 pac i I dywizjonu oraz wyczerpania amunicji strzeleckiej, w godzinach popołudniowych 19 września złożono broń.
II dywizjon dotarł do wsi Żabiniec i natknął się na nocujący we wsi niemiecki oddział pancerno-motorowy; w wyniku walki poległ dowódca kolumny amunicyjnej, por. Rudolf Parisenberg oraz kilku kanonierów. Następnie dywizjon przeszedł przez Podzamcze, Sobolewo, Falentyn i Budziska, osiągając 21 września lasy obok Woli Gułowskiej. O godzinie 9:30 na Wolę Gułowską od strony Adamowa uderzył niemiecki batalion zmotoryzowany. Zacięta walka II dywizjonu, aż do wyczerpania amunicji strzeleckiej, przyniosła duże straty; poległo 3 oficerów i 8 kanonierów, w tym kpt. Jan Henning, kpt. J. Sobczak; ciężko ranny został dowódca II dywizjonu, kpt. Zbigniew Mokrzycki (zmarł 6 dni później), a rannych zostało 30 żołnierzy, ponad 140 dostało się do niewoli, w tym 3 oficerów. Batalion niemiecki utracił 8 poległych i 32 rannych.
Symbole pułkowe
Sztandar
17 lutego 1938 roku zatwierdzono wzór sztandaru 1 pac. Sztandar został ufundowany przez społeczeństwo ziemi płońskiej, a jego nadanie miało miejsce w Warszawie 26 maja 1938 roku.
Płat sztandaru miał wymiary 64×64 cm. Prawa strona sztandaru wykonana była według wzoru regulaminowego. W centrum znajdowało się godło państwowe – orzeł w koronie w wieńcu z liści laurowych, a w czterech rogach numer pułku w identycznych wieńcach.
Na lewej stronie płatu sztandarowego, w centrum krzyża kawaleryjskiego, znajdował się wieniec podobny do tego z prawej strony, a w wieńcu znajdował się napis „HONOR I OJCZYZNA”. W rogach sztandaru, w mniejszych wieńcach, umieszczono na tarczach:
- w prawym górnym rogu – wizerunek Matki Boskiej Częstochowskiej
- w lewym górnym rogu – wizerunek św. Barbary
- w prawym dolnym rogu – herb miasta Płońsk
- w lewym dolnym rogu – odznaka pamiątkowa 1 pac
Na ramionach amarantowego krzyża kawalerskiego umieszczono napisy:
- na górnym – Wasinki 2 VI 1920 i Obgów 9 VII 1920
- na dolnym – Modlin 7 IX 1921
- na lewym – Zorzanka 3 X 1919 i Połock 5 XI 1919
- na prawym – Warszawa-Modlin 13-17 VIII 1920 i Brody 25-26 VII 1920
Odznaka pamiątkowa
Regulamin i wzór odznaki pamiątkowej 1 pac został zatwierdzony w Dz. Rozk. MWojsk. Nr 35 z 14 grudnia 1928 roku, poz. 379. Odznaka, o wymiarach 40×36 mm, ma kształt stylizowanej tarczy w formie sześciokąta, z zarysowanymi od środka promieniami, na której umieszczono cyfry „8” i „18”. Na tarczy znajdują się dwie skrzyżowane lufy, stanowiące tło dla emaliowanej tarczki w kolorze ciemnozielonym z obwódką szkarłatną, na której wpisano numer i inicjały „1 PAC”. Nad tarczą znajduje się orzeł wz. 1927. Odznaka jest dwuczęściowa, oficerska, wykonana w srebrze, oksydowana, z numeracją na rewersie. Wykonawcą odznaki był Wiktor Gontarczyk z Warszawy.
Trąbka
W 10. rocznicę odzyskania przez Polskę niepodległości, 1 pułk artylerii ciężkiej otrzymał na znak braterstwa broni srebrną trąbkę z płomieniami i napisem „L’esercito Italiano al 1-o Regimento artiglieria Pesante campale Polacco 1918-1928” (Wojsko włoskie polskiemu 1 pułkowi artylerii ciężkiej 1918-1928).
Żołnierze pułku
Dowódcy i zastępcy dowódcy pułku
Żołnierze 1 pułku artylerii ciężkiej – ofiary zbrodni katyńskiej
Biogramy ofiar zbrodni katyńskiej można znaleźć w bazach udostępnionych przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Muzeum Katyńskie.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2023-10-30].
Rocznik Oficerski Rezerw 1934. Biuro Personalne Ministerstwa Spraw Wojskowych, 1934.
Wiktor Brummer, Wacław Zawadzki. Spis byłych oddziałów Wojska Polskiego. „Przegląd Historyczno-Wojskowy”. 2 (183), 2000. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona. ISSN 1640-6281.
Karol Firich, Stanisław Krzysik, Tadeusz Kutrzeba, Stanisław Müller, Józef Wiatr: Almanach oficerski na rok 1923/24 zeszyt 2, dział III. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1923.
Józef Hłasko: Zarys historii wojennej 1-go pułku artylerii ciężkiej. Warszawa: Zakłady Graficzne „Polska Zjednoczona”, 1929, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny „W” i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5.
Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax, 1990. ISBN 83-211-1104-1.
Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918–1945: Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918–1939: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-204-3299-2.
Piotr Zarzycki. Artyleria piesza w Wojsku Polskim II Rzeczypospolitej. „Przegląd Historyczno-Wojskowy”. 2 (187), 2001. Warszawa: Ministerstwo Obrony Narodowej. ISSN 1640-6281.
Piotr Zarzycki: 1 Pułk Artylerii Ciężkiej. Pruszków: Wydawnictwo „Ajaks”, 1997, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. Zeszyt nr 55. ISBN 978-83-87103-27-9.
Maciej Wyrwa: Nieodnalezione ofiary Katynia? : lista osób zaginionych na obszarze północno-wschodnich województw II RP od 17 września 1939 do czerwca 1940. Pruszków: Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia, 2015. ISBN 978-83-64486-31-9.