1 pułk artylerii ciężkiej (1 pac) to jednostka artylerii ciężkiej Wojska Polskiego II Rzeczypospolitej, która działała podczas wojny polsko-bolszewickiej.
Formowanie i zmiany organizacyjne
Wiosną 1919 roku rozpoczęto tworzenie brygad artylerii dla dywizji piechoty. Każda brygada składała się z dowództwa, pułku artylerii polowej oraz pułku artylerii ciężkiej, który posiadał dywizjon składający się z trzech baterii. Drugi dywizjon pułku artylerii ciężkiej był przeznaczony jako rezerwa dla artylerii Naczelnego Dowództwa.
Dekretem Naczelnego Wodza Wojska Polskiego z 1 września 1919 roku powołano dowódców wszystkich ośmiu istniejących wówczas pułków artylerii ciężkiej. Na czoło 1 pułku artylerii ciężkiej powołano ppłk Witolda Światopełka-Mirskiego. Latem 1920 roku bateria zapasowa pułku stacjonowała w Modlinie.
W wrześniu 1919 roku, w składzie 2 DP Leg., działała 1 bateria 1 pac leg, która korzystała z dwóch armat kal. 150 mm, oraz 3 bateria 1 pac leg, dysponująca czterema austriackimi haubicami 100 mm. W grupie dowodzonej przez gen. Stefana Mokrzeckiego walczyła 2 bateria 1 pac leg (z jednym działem kal. 150 mm).
Opracowany w październiku plan rozbudowy artylerii przewidywał, że do 31 grudnia 1919 roku zakończona zostanie organizacja baterii i dowództw formowanych w kraju przez baterie zapasowe pułków artylerii. Od października do końca grudnia 1919 roku bateria zapasowa 1 pułku artylerii ciężkiej miała wystawić 3 baterię.
Powstanie i działania I dywizjonu
8 grudnia 1918 roku w Krakowie sformowano 4 baterię 1 pac Ziemi Krakowskiej. 28 grudnia utworzono w Warszawie 2. i 3 baterię artylerii 3 pac. Od 2 czerwca 1919 roku baterie weszły w skład 2 pac jako I dywizjon, którym dowodził kpt. Józef Bizoń. Cztery dni później dywizjon został włączony do 1 pac Leg.
Walki rozproszonych baterii
Pierwsza na front wyruszyła bateria por. Władysława Dyszkiewicza. 11 grudnia 1918 roku dwie haubice 100 mm przewieziono z Krakowa do Przemyśla, a 15 grudnia bateria oddała swoje pierwsze strzały w kierunku ukraińskich pozycji w Jaksmanicach. Od 23 grudnia bateria walczyła w składzie grupy gen. Zielińskiego w rejonie Czerlany – Lubień – Stawczany – Obroszyn, a następnie w obronie Lwowa. Od stycznia do maja 1919 roku działała w rejonie Mszany, a w maju i czerwcu pod Chyrowem, Samborem, Drohobyczem, Stryjem, nad Gniłą i Złotą Lipą. Stacjonując w Mołodecznie, od 31 lipca stanowiła odwód Frontu Litewsko-Białoruskiego. 9 sierpnia weszła w skład 2 DP Leg. i działała w rejonie Wilejki, Krzywicz, Budsławia, Parafjanowa i Dokszyc. 6 września przydzielono ją do Grupy Operacyjnej gen. Edwarda Rydza-Śmigłego, gdzie brała udział w walkach pod Dyneburgiem. 30 września skierowano ją do Warszawy w celu przezbrojenia na armaty francuskie kal. 105 mm wz. 13.
W kwietniu 1919 roku na front pod Lidą wysłano kolejne baterie 1 pac, które weszły w skład Grupy Zaniemeńskiej gen. Lasockiego. W rejonie Lidzy 2 bateria zniszczyła sowiecki pociąg pancerny. Kolejną walkę ogniową toczyła dopiero 25 lipca w składzie 1 Dywizji Piechoty Legionów, uczestnicząc w działaniach nad rzeką Łań, a następnie w walkach o Słuck. Pod koniec września skierowano ją na wypoczynek pod Wilno. W tym czasie 3 bateria wspierała 2 Dywizję Piechoty Legionów w rejonie Smorgoni, a na początku sierpnia działała pod Semkówką, Kruhlicami, Smolcwiczami i Borysowem. W końcu września została skierowana na wypoczynek do Wilna. W styczniu 1920 roku obie baterie walczyły o Dyneburg, a w marcu dołączyła do nich 1 bateria, co spowodowało, że dywizjon zebrał się po raz pierwszy w całości.
Działania całego dywizjonu
20 kwietnia 1920 roku dywizjon w składzie: 18 oficerów, 519 żołnierzy, 12 dział, 326 koni, 118 wozów i 5 ckm przetransportowano do Zwiahla, gdzie wszedł w skład 3 Armii i brał udział w wyprawie kijowskiej. Uczestniczył w walkach ofensywnych o Browary, Olszanicę, Złodziejówkę i Hermanówkę. Podczas odwrotu 3 Armii wspierał piechotę pod Borodzianką, Korosteniem, Olewskiem, Kaczyczynem, Niespodzianką, Żytyniem oraz Równem. Prowadząc działania bojowe, 10 sierpnia dotarł do Sokala. 13 sierpnia 3 bateria otrzymała polecenie udania się do Warszawy, do baterii zapasowej 1 pap Leg. Pozostałe baterie maszerowały w składzie 1 DP Leg. podczas ataku znad Wieprza i nie były wykorzystywane w walce. Dopiero podczas bitwy niemeńskiej wsparły ogniem piechotę pod Krasnopolem, Sejnami, Marcinkańcami i Lidą. W pościgu za nieprzyjacielem 1 bateria osiągnęła Nowoprudce, a 2 bateria Zrebowicze, kończąc tam szlak bojowy I dywizjonu. Po zakończeniu działań wojennych dywizjon przeszedł kolejne zmiany organizacyjne. Od 10 kwietnia 1921 roku baterie dywizjonu stały się 1 dywizjonem artylerii ciężkiej Legionów, a 27 grudnia utworzono z nich I dywizjon „pokojowy” 3 pułku artylerii ciężkiej.
Powstanie i działania II dywizjonu
II dywizjon 1 pułku artylerii ciężkiej został sformowany 2 czerwca 1919 roku w Warszawie, a jego dowództwo objął kpt. Władysław Jankowski. Do końca sierpnia trwało szkolenie w obsłudze 155 mm haubic wz. 17. W pierwszych dniach września dywizjon wyjechał na front w rejon Dyneburga, gdzie 20 września odnotował pierwsze straty. Silny ostrzał 6 baterii spowodował śmiertelne rany u 3 żołnierzy oraz lżejsze rany u 6 innych. Do połowy października dywizjon stacjonował pod Dyneburgiem, a następnie odpoczywał w rejonie Wilna, by później wrócić do Dyneburga i wziąć udział w zdobywaniu miasta.
W połowie kwietnia 1920 roku dywizjon przerzucono do Zwiahla, gdzie uczestniczył w polskiej ofensywie na Ukrainie, osiągając Kijów 13 maja. W czasie odwrotu przez Malin wycofał się do Korostenia, a stamtąd przemieszczał się koleją do Olewska i dalej do Sarn. Obsługi poruszały się pieszo. W Sarnach dywizjon (bez 6 baterii) podróżował koleją przez Powórsk, Brześć, Łuków, Dęblin, Warszawę, aż dotarł do Różana. Stąd ciężkie działa wysłano do Warszawy, a dywizjon otrzymał armaty kal. 75 mm. W czasie bitwy warszawskiej walczył w rejonie Borowa Góra – Izbica. W międzyczasie 6 bateria dołączyła do sił głównych 6 pac i cofała się razem z nim. 7 lipca została odesłana do baterii zapasowej na przezbrojenie. Na koniec sierpnia II/1 pac zgrupował się w Komorowie, a 15 września został skierowany koleją do Fordonu, gdzie zastał go koniec wojny.
21 dywizjon artylerii ciężkiej
Po zakończeniu działań II dywizjon 1 pułku artylerii ciężkiej, na mocy rozkazu DOGen. Poznań L.8716/I z 7 grudnia 1920 roku, został przemianowany na 21 dywizjon artylerii ciężkiej. Dwa tygodnie później oddział odjechał do Niepołomic, gdzie stacjonowała kadra baterii zapasowej 21 dac mjr. Stanisława Ożegalskiego. 7 maja 1921 roku, na mocy rozkazu MSWojsk. L.16167/21.Art., zlikwidowano wojenny 6 pułk artylerii ciężkiej, tworząc w jego miejsce „pokojowy” 5 pac z dowódcą ppłk. Józefem Ulrychem. W listopadzie 1921 roku, na mocy rozkazu DOGen. Kraków L.11796/art., 21 dywizjon artylerii ciężkiej został przemianowany na II dywizjon 5 pułku artylerii ciężkiej i przegrupowany do koszar im. gen. Józefa Bema w Krakowie.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Wiktor Brummer, Wacław Zawadzki. Spis byłych oddziałów Wojska Polskiego. „Przegląd Historyczno-Wojskowy”. 2 (183), 2000. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona. ISSN 1640-6281.
Janusz Odziemkowski: Leksykon wojny polsko – rosyjskiej 1919 – 1920. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2004. ISBN 83-7399-096-8.
Janusz Odziemkowski: Piechota polska w wojnie z Rosją bolszewicką 1919-1920. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adam”, 2010. ISBN 978-83-7072-650-8.
Lech Wyszczelski: Wojsko Polskie w latach 1918–1921. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2006. ISBN 83-89729-56-3.
Piotr Zarzycki: 3 Pułk Artylerii Ciężkiej im. Króla Stefana Batorego. Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. Zeszyt nr 28. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 1993. ISBN 83-85621-25-3.
Piotr Zarzycki: 5 Pułk Artylerii Ciężkiej. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Ajaks, 1996, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej, zeszyt nr 75. ISBN 83-87103-18-7.