1 Eskadra Wywiadowcza
1 Eskadra Wywiadowcza to pododdział lotnictwa rozpoznawczego Wojska Polskiego, który funkcjonował w II Rzeczypospolitej.
Eskadra została utworzona w 1919 roku na warszawskim lotnisku Mokotów. Brała udział w wojnie polsko-bolszewickiej, a po jej zakończeniu weszła w skład 3. pułku lotniczego w Poznaniu. W 1925 roku eskadra została rozwiązana, a na jej bazie powstała 35. Eskadra Lotnicza.
Formowanie i walki
Na mocy rozkazu dowódcy Lotnictwa z dnia 21 grudnia 1918 roku, rtm. pil. Tadeusz Grochowalski rozpoczął formowanie 1 Eskadry Wywiadowczej na lotnisku Mokotowskim w Warszawie. Z powodu braku wyszkolonego personelu oraz samolotów, organizacja eskadry zakończyła się dopiero w lutym 1919 roku.
Walki na północnym odcinku frontu
20 marca 1919 roku eskadra, jako część I Grupy Lotniczej, została wysłana na front wschodni i przydzielona do Dywizji Litewsko-Białoruskiej.
W momencie wylotu na front dysponowała sześcioma samolotami (trzy Albatros C.III, dwa Albatros C.X oraz jeden Hannover Roland CL.II).
Na koniec marca, na Froncie Litewsko-Białoruskim stacjonowała I Grupa Lotnicza, w skład której wchodziły 1., 4. i 8. eskadra wywiadowcza oraz Wielkopolska Grupa Lotnicza, która składała się z 12. i 14. eskadry wywiadowczej oraz 13. eskadry myśliwskiej. W kwietniu lotnictwo Frontu zostało wzmocnione przez IV Grupę Lotniczą, która obejmowała 11. i 18. eskadrę wywiadowczą. W maju do frontu dołączyła 10. eskadra wywiadowcza oraz 19. eskadra myśliwska. Naczelne Dowództwo przydzieliło 4 Armii pięć eskadr, 1 Armii trzy eskadry, a do 7 Armii jedną eskadrę.
1 Eskadra Wywiadowcza, operując z lotniska Dojlidy, odbyła swoje pierwsze loty bojowe, wykonując liczne misje rozpoznawcze oraz bombardując koszary bolszewickie.
7 kwietnia samolot por. obs. Stefana Berezowskiego z wysokości 300 metrów zrzucił cztery bomby na koszary bolszewickie w Lidzie, powodując straty w Armii Czerwonej – 6 zabitych i kilkunastu rannych, co wywołało panikę wśród czerwonoarmistów. Bombardowano także koszary Armii Czerwonej w Baranowiczach oraz przeprowadzano loty wywiadowcze. 8 kwietnia załoga ppor. pil. Stanisława Pawlucia i por. obs. Stanisława Gogolińskiego rozbiła Albatrosa C.III, a pozostałe samoloty były już niesprawne, co pozostawiło eskadrę bez sprawnych maszyn.
Od 16 kwietnia 1919 roku eskadry I Grupy Lotniczej uczestniczyły w ofensywie wileńskiej.
16 maja załoga sierż. pil. Aleksandra Choińskiego i por. obs. Stanisława Gogolińskiego zlokalizowała i zmusiła do przerwania ognia baterię bolszewicką. W kolejnych dniach przeprowadzano loty bombowe nad Mołodeczno.
Pod koniec maja eskadra przeniosła się na lotnisko Porubanek, gdzie kontynuowała działalność bojową.
12 czerwca na Porubanek dotarła również 582. eskadra „Salmsonów”.
W tym dniu, podczas lotu nad terytorium wroga, została zestrzelona załoga por. obs. Fore oraz por. pil. Wiktora Wolskiego. Porucznik Wolski został rozstrzelany przez bolszewików, natomiast por. Fore, jako obcokrajowiec, został zwolniony z niewoli.
Na koniec września do 1 Eskadry Wywiadowczej dołączono personel i samoloty eskadry „Salmsonów”, tworząc jedną jednostkę.
Po raz pierwszy od momentu sformowania eskadra została wyposażona w odpowiedni sprzęt do realizacji swoich zadań.
Do listopada eskadra współpracowała ze sztabem 1 Armii na Froncie Północno-Wschodnim, kontynuując operacje z Porubanka.
W listopadzie jednostka została włączona do 1 Dywizji Piechoty Legionów, wykonując liczne zadania rozpoznawcze i bombardujące. Po przeniesieniu na lotnisko w Święcianach, aż do lutego 1920 roku pozostawała w dyspozycji Naczelnego Dowództwa, realizując przede wszystkim loty łącznikowe do Rygi.
Wykorzystując względny spokój na froncie, w okresie jesienno-zimowym eskadra prowadziła szkolenie personelu lotniczego oraz uzupełniała stany. Na dzień 1 lutego 1920 roku eskadra wchodziła w skład I Grupy Lotniczej, dysponując 10 pilotami, 5 obserwatorami oraz 4 samolotami.
W lutym eskadra została przeniesiona na lądowisko w okolicach Dźwińska, do dyspozycji Grupy Operacyjnej gen. Edwarda Śmigłego-Rydza. W trudnych warunkach zimowych nie przeprowadzano żadnych misji bojowych. Jedynie por. pil. Paweł Janeczko lądował przymusowo na zamarzniętym jeziorze z powodu zjawiska zgęstnienia oleju w silniku.
W tym okresie do eskadry dołączyli cudzoziemscy ochotnicy: Anglicy – kpt. Stehling, Tanąueray oraz por. Woodhouse, a także Belg – ppor. Robert Vanderauvera.
Po przegrupowaniu wojsk polskich, wiosną 1920 roku eskadra przeniosła się do Zahacia, gdzie rozlokowane były również eskadry 4 i 11. Wraz z sąsiadującą 18. eskadrą wywiadowczą utworzyły IV Grupę Lotniczą. Po reorganizacji do 1 eskadry dołączono niewielki personel 11. eskadry wywiadowczej.
W tym czasie przeprowadzano loty rozpoznawcze, mające na celu lokalizację miejsc koncentracji wojsk Armii Czerwonej, a po ich wykryciu bombardowano je. Operując na rzecz 1 Armii, docierano aż do Połocka i Witebska.
Na początku czerwca eskadra stacjonowała na lotnisku w Nowo Święcianach.
W czasie polskiego przeciwuderzenia eskadra zrealizowała wiele odważnych ataków na istotne cele nieprzyjaciela.
10 czerwca załogi: por. Augustyna Domesa i por. Wacława Makowskiego oraz por. Pawła Janeczko i ppor. Ignacego Skorobohatego przeprowadziły atak na mosty i przeprawy wojsk sowieckich w rejonie Połocka. W wyniku nalotu uszkodzono dwa mosty, jednak sowiecka obrona przeciwlotnicza uszkodziła samolot por. Augustyna Domesa.
W kolejnym locie również uszkodzeniu uległ samolot sierż. Antoniego Katarzyńskiego i ppor. Tadeusza Uszyńskiego. Załoga zdołała dostarczyć uszkodzony samolot do linii własnej piechoty.
25 czerwca załoga eskadry, w składzie plut. pil. Romana Zaleskiego oraz por. obs. Antoniego Święcickiego, realizowała rozpoznanie w rejonie jeziora Szo oraz linii kolejowej Ziabki – Połock. W drodze powrotnej załoga zaatakowała maszerujący oddział bolszewicki. Silny ogień przeciwlotniczy okazał się skuteczny. Zginął por. obs. Antoni Święcicki, który starał się dokończyć meldunek z przeprowadzonego rozpoznania. Pilot, plut. Roman Zaleski, powrócił na lotnisko z nieżywym obserwatorem.
Z powodu trudnej sytuacji na froncie, eskadra wielokrotnie zmieniała miejsce stacjonowania.
Te przenosiny przyczyniły się do dalszego pogorszenia stanu technicznego samolotów. Jeszcze w Zahaciu pchor. pil. Stanisław Bogucki rozbił Salmsona, a samolot ppor. Pawlucia został wysłany na remont.
W Dokszycach, opóźniony por. pil. Janeczko, lądując na łące przy stacji kolejowej, przewrócił samolot. Okoliczna ludność pomogła postawić Salmsona Janeczki w normalnej pozycji, co spowodowało drugi wypadek maszyny por. pil. Mikołaja Bielawina, który widząc z powietrza prawidłowo ustawiony samolot, lądował w pobliżu, kończąc także kapotażem. W związku z tym zarządzono rozwiązanie 11. i 18. eskadry, przeniesienie ich sprzętu do 1. eskadry oraz przebazowanie tego zbiorczego pododdziału do Małkini i dalej w kierunku Warszawy. Eskadra, z jednym samolotem, jeszcze przed 12 sierpnia wykonywała loty bojowe z lotniska pod Tłuszczem, zanim dotarły tam oddziały sowieckie. Następnie wycofała się do stolicy w celu uzupełnienia.
Działania w bitwie warszawskiej
W ramach przygotowań do operacji znad Wieprza, Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego zarządziło koncentrację eskadr polskiego lotnictwa wojskowego w dwóch rejonach: lotnictwa 1. i 5. Armii – na warszawskim węźle lotniskowym (Mokotów i Siekierki), a lotnictwa 2., 3. i 4. Armii na lotniskach Radomia, Dęblina, Puław i Lublina.
Po wielu wydarzeniach, w sierpniu 1920 roku eskadra dotarła do Warszawy, dysponując jednym samolotem typu Nieuport, pilotowanym przez ppor. Eugeniusza Guttmejera.
W Warszawie otrzymała zakupione w Anglii samoloty Bristol F.2B Fighter oraz jeden Hannover CL.II.
W czasie bitwy warszawskiej, eskadra na nowym sprzęcie przeprowadzała wiele misji bojowych i rozpoznawczych na korzyść oddziałów 5. Armii.
Operowała z lotnisk w Warszawie, Siedlcach i Białymstoku.
15 sierpnia 1 Eskadra rozpoczęła loty wywiadowcze w rejonie Pułtuska, gdzie wyróżniła się załoga ppor. Zbigniewa Babińskiego i ppor. Tadeusza Uszyńskiego, ostrzeliwując oraz rozpraszając obsługę sowieckiej baterii artyleryjskiej. Podczas lotów wywiadowczych na północnym odcinku 5. Armii w rejonie Ciechanowa oraz w atakach na kawalerię 3. Korpusu Kawalerii Gaja pod Pułtuskiem wyróżniła się załoga: ppor. Stanisław Pawluć i ppor. Karol Orłoś.
W dniach 20 i 21 sierpnia eskadra wykonywała loty w rejonie Ciechanowa i Mławy.
Tylko w ciągu tygodnia walk w składzie 5. Armii 1 Eskadra wykonała 22 loty bojowe oraz kilka łącznościowych.
Od 22 sierpnia jednostka została taktycznie podporządkowana dowództwu 2. Armii.
Z eskadry oddelegowano do dyspozycji dowódcy 5. Armii poruczników: Wacława Makowskiego oraz Stanisława Pawlucia.
25 sierpnia zakończyły się działania pościgowe za rozbitymi oddziałami sowieckimi. Na kilka tygodni nastąpiła stabilizacja linii frontu, a jednostki Wojska Polskiego, w tym lotnicze, przeszły kolejną reorganizację.
Udział w bitwie nad Niemnem
Po reorganizacji, ugrupowanie wojsk polskich na północnym odcinku frontu składało się z 2. i 4. Armii. Zmienił się również przydział lotnictwa do poszczególnych związków operacyjnych. W skład lotnictwa 2. Armii wchodziły: 1. Eskadra Wywiadowcza, 12. i 16. eskadra wywiadowcza oraz 13. eskadra myśliwska. Eskadry 1. i 13. stacjonowały w Dojlidach, a eskadry 12. i 16. w Markowszczyznie.
W tym czasie w skład lotnictwa 4. Armii wchodziły jedynie eskadry: 10. i 17. eskadra wywiadowcza, a we wrześniu dołączyła 3. eskadra wywiadowcza.
1 Eskadra, bazując od 5 września na lotnisku Dojlidy, prowadziła rozpoznanie sił i ugrupowania nieprzyjaciela, działając na korzyść oddziałów 2. Armii.
Rejon bliskiego rozpoznania Armii podzielono na dwie strefy: północną – dla 12. eskadry oraz południową – dla 1. eskadry.
W drugiej połowie września przygotowania do bitwy niemeńskiej weszły w końcowy etap. 1 eskadra rozpoznawała w tych dniach przeprawy nieprzyjaciela, między innymi w rejonie Migrowa.
21 września rozpoczęła się bitwa nad Niemnem.
Tego dnia lotnictwo działało niezwykle ofiarnie, a 1 eskadra wyróżniła się, wspierając natarcie polskiej piechoty na Odelsk.
W związku z postępami wojsk lądowych, eskadra przeniosła się na lotnisko w Grodnie, wykonując tam między innymi loty łącznikowe.
Rozejm zastał eskadrę w Lidzie.
W czasie walk o niepodległość Polski 1 eskadra wykonała 203 loty bojowe, spędzając 474 godziny nad terenami nieprzyjaciela. Zginęło 2 lotników, a 5 zostało rannych.
Eskadra w okresie pokoju
Późną jesienią eskadra przegrupowała się z Lidy na lotnisko Porubanek w Wilnie.
Na mocy rozkazu z dnia 18 stycznia 1921 roku połączono 1. i 2. eskadrę wywiadowczą, tworząc nową 1. eskadrę wywiadowczą.
Wiosną eskadrę przeniesiono na lotnisko w Białymstoku.
Na podstawie rozkazu Ministerstwa Spraw Wojskowych z dnia 20 lipca 1921 roku, 1 eskadra wywiadowcza weszła w skład formującego się na lotnisku Ławica 3. pułku lotniczego.
Samoloty z Białegostoku przyleciały do Poznania we wrześniu. Personel ulokowano w drewnianych barakach oraz częściowo na prywatnych kwaterach. Nieliczne samoloty i sprzęt umieszczono w jednym z poniemieckich hangarów. Organizacyjnie eskadra należała do VII dywizjonu wywiadowczego.
W wyniku trudnej sytuacji ekonomicznej kraju, nie było możliwości zakupu samolotów za granicą, a krajowa produkcja nie została jeszcze uruchomiona. Niewielka liczba mocno wyeksploatowanych samolotów nie pozwalała na pełne szkolenie pilotów. W początkowym okresie loty załóg odbywały się sporadycznie i nieregularnie.
W 1922 roku, w istniejących pułkach lotniczych, rozpoczęto unifikację samolotów. Eskadry wywiadowcze 3. pułku otrzymały angielskie Bristole. Nie poprawiło to stanu ilościowego samolotów w eskadrach, ale umożliwiło personelowi technicznemu oraz parkowi lotniczemu sprawniejszą naprawę i pełne remonty sprzętu.
W tym czasie niektóre załogi brały udział w konkursach lotniczych organizowanych przez cywilne władze lotnicze lub aerokluby.
W lipcu 1923 roku, podczas zawodów Związku Lotników Polskich, pełniący obowiązki dowódcy eskadry kpt. pil. Mieczysław Szczudłowski zajął I miejsce w konkurencji „lądowanie ze stojącym śmigłem z wysokości 1000 metrów”, a we wrześniu por. pil. Stanisław Pawluć zdobył II nagrodę w locie okrężnym Warszawa–Lwów–Kraków–Poznań–Warszawa.
W wyniku ciągłego braku sprawnych samolotów oraz niepełnej obsady etatowej personelu latającego, opracowany program szkolenia i doskonalenia załóg eskadr wywiadowczych nie był w latach 1922–1924 konsekwentnie realizowany. W okresie letnim dowódca eskadry wyznaczał załogi do współpracy z jednostkami piechoty i kawalerii podczas manewrów.
Braki kadrowe stopniowo uzupełniano absolwentami szkoły obserwatorów i kursów lotniczych, jednak samolotów nadal brakowało.
W lutym 1925 roku, rozkazem Ministerstwa Spraw Wojskowych nr 2300/org., rozpoczęto reorganizację lotnictwa wojskowego, która polegała między innymi na przeformowaniu eskadr wywiadowczych na „lotnicze” oraz zmianie ich numeracji. Pierwsza cyfra oznaczała numer pułku, a następna – kolejność eskadry w pułku.
1 Eskadra Wywiadowcza została rozwiązana, a na jej bazie sformowano 35. eskadrę lotniczą.
Żołnierze eskadry
Wypadki lotnicze
10 sierpnia 1923 roku, po starcie, z powodu błędu w pilotażu, zginęli por. pil. Stanisław Korab-Kowalski oraz szer. mech. Antoni Wołoczko.
Samoloty eskadry
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Sergiusz Abżółtowski (red.): Księga pamiątkowa 3-go pułku lotniczego 1918-1928. Poznań: 3 pułk lotniczy, 1928.
Ryszard Bartel, Jan Chojnacki, Tadeusz Królikiewicz, Adam Kurowski: Z historii polskiego lotnictwa wojskowego 1918–1939. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1978.
Wiktor Brummer, Wacław Zawadzki. Spis byłych oddziałów Wojska Polskiego. „Przegląd Historyczno-Wojskowy”. 2 (183), 2000. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona. ISSN 1640-6281.
Krzysztof Hoff: Skrzydła Niepodległej. O wielkopolskim lotnictwie w okresie Drugiej Rzeczypospolitej. Poznań: Wielkopolskie Muzeum Walk Niepodległościowych, 2005. ISBN 83-921347-0-2.
Mariusz Niestrawski: Polskie wojska lotnicze w okresie walk o granice państwa polskiego (1918–1921). Początki, organizacja, personel i sprzęt. T. I. Oświęcim: Wydawnictwo NapoleonV, 2017. ISBN 978-83-65746-39-9.
Mariusz Niestrawski: Polskie wojska lotnicze w okresie walk o granice państwa polskiego (1918–1921). Walka i demobilizacja. T. II. Oświęcim: Wydawnictwo NapoleonV, 2017. ISBN 978-83-65746-74-0.
Marian Romeyko (red.): Ku czci poległych lotników. Księga pamiątkowa. Warszawa: Wydawnictwo Komitetu Budowy Pomnika ku Czci Poległych Lotników, 1933.
Tomasz J. Kowalski, Godło i barwa w lotnictwie polskim 1918–1939, Biblioteczka Skrzydlatej Polski 9, Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, Warszawa 1981, ISBN 83-206-0149-5.
Tomasz Goworek, Samoloty myśliwskie pierwszej wojny światowej, Biblioteczka Skrzydlatej Polski 10, Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, Warszawa 1981, ISBN 83-206-0224-6.
Jerzy Pawlak: Polskie eskadry w latach 1918–1939. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1989. ISBN 83-206-0760-4. OCLC 69601095.
Jerzy Pawlak: Pamięci lotników polskich 1918–1945. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 1998. ISBN 83-11-08786-5.
Krzysztof Tarkowski: Lotnictwo polskie w wojnie z Rosją Sowiecką 1919–1920. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1991. ISBN 83-206-0985-2. OCLC 69498511.