1 Dywizjon Pomiarów Artylerii

1 Dywizjon Pomiarów Artylerii

1 Dywizjon Pomiarów Artylerii był jednostką artylerii Wojska Polskiego w okresie II Rzeczypospolitej.

Formowanie i zmiany organizacyjne

Dywizjon pomiarów artylerii został utworzony 1 października 1927 roku w Toruniu, na podstawie rozkazu ministra spraw wojskowych L. 452/Org. Tjn. z 2 września 1927 roku, korzystając z zasobów Szkoły Pomiarów Artylerii. W jego skład wchodziła drużyna dowódcy, bateria pomiarów optycznych, bateria pomiarów akustycznych, pluton telemetryczny oraz pluton ćwiczebny artylerii. 15 stycznia 1929 roku dywizjon został podporządkowany dowódcy 8 Grupy Artylerii.

28 maja 1931 roku wprowadzono nową organizację pokojową dywizjonu, przekształcając go w jednostkę administracyjną podległą komendantowi Centrum Wyszkolenia Artylerii.

W celach szkoleniowych dowódca dywizjonu wydzielił tzw. manewrową baterię pomiarową, która brała udział w ćwiczeniach pokazowych w Rembertowie oraz w szkołach ognia.

24 czerwca 1932 roku dywizjon przyjął nazwę 1 dywizjon pomiarów artylerii.

25 września 1937 roku minister spraw wojskowych ustalił, że dzień 1 października będzie obchodzony jako święto pułkowe dywizjonu.

Do września 1939 roku dywizjon został wyposażony w teodolity Wilda, nowe lornety nożycowe i zwykłe, stopery, przyrządy kartograficzne, stoliki topograficzne, mikrofony do pomiarów dźwiękowych oraz tablice logarytmów artyleryjskich w układzie 6400 tysięcznych, co ułatwiało szybkie obliczenie współrzędnych do wstrzeliwań. Większość tego sprzętu była produkcji krajowej lub przeszła gruntowną modernizację.

Organizacja dywizjonu w 1931 roku

• dowództwo
• kwatermistrzostwo
• pluton administracyjny
• 1 bateria pomiarów artylerii
• 2 bateria pomiarów artylerii
• 3 bateria pomiarów artylerii

Każda bateria składała się z drużyny dowódcy, plutonu pomiarów wzrokowych, plutonu pomiarów dźwiękowych oraz plutonu pomiarów topograficzno-ogniowych. Stan etatowy dywizjonu wynosił 38 oficerów oraz 670 podoficerów i szeregowych.

Mobilizacja

Dywizjon pełnił funkcję jednostki mobilizującej. Zgodnie z uzupełnionym planem „W”, który wszedł w życie 15 maja 1939 roku, dowódca dywizjonu był odpowiedzialny za przeprowadzenie mobilizacji:

• baterii pomiarowej artylerii nr 1,
• baterii pomiarowej artylerii nr 3,
• baterii pomiarowej artylerii nr 4.

Wszystkie baterie miały być zmobilizowane w Toruniu, w mobilizacji niejawnej, w grupie jednostek oznaczonych kolorem „żółtym”, których celem było wzmocnienie osłony na wschodniej lub zachodniej granicy.

23 sierpnia 1939 roku ogłoszono mobilizację jednostek „kolorowych” w Okręgu Korpusu Nr VIII, a rozpoczęcie mobilizacji zaplanowano na godzinę 6:00 dnia następnego. Wszystkie baterie zostały zmobilizowane w dniach 24-30 sierpnia 1939 roku.

Baterie pomiarów artylerii w czasie mobilizacji formowały się w składzie:

• drużyna dowódcy
• sekcja fotograficzna
• sekcja zwiadu
• drużyny lkm plot.
• plutonu topograficzno-ogniowego
• plutonu dźwiękowego
• plutonu wzrokowego
• drużyny gospodarczej

Etat przewidywał 8 oficerów, 330 podoficerów i szeregowych, 185 koni, około 60 wozów sprzętowych i taborowych, 2 kuchnie polowe oraz 2 lkm.

Działania wojenne zmobilizowanych baterii

bateria pomiarów artylerii nr 1

Bateria ta została sformowana w dniach 24-27 sierpnia 1939 roku. W mobilizowanej baterii wystąpiły braki w broni ręcznej, które zastąpiono bagnetami; zamiast 2 lkm otrzymano 1 sztukę. Następnego dnia bateria pomiarowa artylerii nr 1, pod dowództwem kpt. Marcina Cielińskiego, została załadowana na stacji Toruń Podgórz. 28 sierpnia bateria dotarła do rejonu Kutna, gdzie weszła w skład Armii „Poznań”. Przez trzy dni przebywała w rejonie na zachód od Kutna. 31 sierpnia o godzinie 22 bateria pomaszerowała na zachód, docierając wieczorem 1 września w rejon na południowy zachód od Koła. Od 2 września 1 bpa została podporządkowana dowódcy 7 pułku artylerii ciężkiej. 2 i 3 września bateria została rozwinięta i rozpoczęto prace topograficzne mające na celu przygotowanie danych i współrzędnych do osłony artyleryjskiej Przedmościa „Koło”. Nawiązano kontakt z plutonami topograficzno-ogniowymi 14, 17 i 25 pal. 4 września prowadzono prace inżynieryjno-saperskie wokół placówek baterii, z uwagi na ataki lotnicze i ostrzał ze strony dywersantów. 5 września 1 bpa osiągnęła gotowość do pomiarów i dozorowania współrzędnych topograficznych. 6 września jedna z placówek rozpoznania dźwiękowego została zaatakowana przez oddział dywersyjny; dywersanci wycięli kabel z około 500-metrowego odcinka. W wyniku wsparcia z baterii atak został odparty, a placówka uwolniona. 7 września w godzinach popołudniowych 1 bpa zakończyła pracę na Przedmościu „Koło”. 9 września wieczorem bateria, wraz z 7 pac, wykonała marsz nocny do Sławęcina, na północny zachód od Łęczycy. Nocnym marszem 9/10 września bateria została przeniesiona do wsi Upale, gdzie współdziałała z I dywizjonem 7 pac, wspierając natarcie 17 DP. Pluton dźwiękowy wykrył 3 niemieckie baterie, które I/7 pac zlikwidował. Następnie 1 bpa przeszła przez Bzurę przez most Rybitwy, a potem przez Piątek dotarła do Sułkowic. Wieczorem 11 września bateria dotarła do Mąkolic, gdzie została ostrzelana przez niemiecką artylerię, ponosząc straty.

12 września 1 bpa, wraz z II/7 pac, została podporządkowana Armii „Pomorze”. 14 września bateria dołączyła do 16 DP w rejonie Łowicz, Zakostów, rozwinęła się i po wykonaniu prac przygotowawczych podjęła wykrywanie stanowisk ogniowych wroga. Do świtu 15 września wykryła 16 niemieckich baterii, przekazując ich współrzędne własnej artylerii. 15 września dołączyła do Grupy Operacyjnej gen. bryg. Edmunda Knoll-Kownackiego. 16 września 1 bpa wykryła niemiecką artylerię i broń pancerną, przekazując dane własnym bateriom artylerii. Ostrzał niemieckiej artylerii i bombardowania niszczyły łączność ze współdziałającymi jednostkami. Po zwinięciu stanowisk bateria pomaszerowała 17 września w kierunku Puszczy Kampinoskiej; w wyniku ataków niemieckiego lotnictwa poniosła straty osobowe i w koniach, ukrywając się w lesie Budy Stare. 17/18 września podeszła do przeprawy na Bzurze w Witkowicach. Na przeprawie, pod ostrzałem niemieckiej artylerii, w tłoku i bałaganie, bateria utraciła część sprzętu pomiarowego, a żołnierze częściowo się rozproszyli. Wówczas zginął dowódca baterii kpt. Marcin Cieliński. W puszczy, 18 września, pluton wzrokowy został otoczony przez niemiecką piechotę i czołgi, w wyniku walk poniósł ciężkie straty; pozostali żołnierze skapitulowali. Pluton dźwiękowy, ze sprzętem na wozach, został zaatakowany przez czołgi i również został rozbity; utracono cały sprzęt, a pluton został całkowicie rozproszony. Oficer zwiadowczy baterii ppor. Julian Popławski zniszczył granatami niemiecki czołg lekki. W dniach 20-22 września grupy żołnierzy dotarły do Modlina. Następnie odesłano ich do Warszawy. Ogółem z 1 bpa do Warszawy dotarło 3 oficerów i około 50 podoficerów oraz szeregowców. Weszli oni w skład kompanii por. Krystyna Douglasa, sformowanej z artylerzystów pomiarowych; do kapitulacji stolicy obsadzali II linię obrony od ul. Belwederskiej do ul. Spacerowej.

Obsada personalna 1 bpa:

• dowódca baterii – kpt. Marcin Cieliński
• oficer zwiadowczy – ppor. Julian Popławski
• oficer łączności – por. rez. Bolesław Odrobiński
• dowódca plutonu topograficzno-ogniowego – por. Mieczysław Grylewicz
• dowódca plutonu wzrokowego – por. Hieronim Kurowski
• oficer młodszy – por. rez. Kazimierz Klimaszewski
• dowódca plutonu dźwiękowego – por. Krystyn Douglas
• oficer młodszy – por. rez. Leon Wołoszyk.

bateria pomiarów artylerii nr 3

Bateria ta została sformowana w dniach 25-27 sierpnia 1939 roku. W mobilizowanej baterii wystąpiły braki w broni ręcznej; otrzymała 75% kbk, resztę zastąpiono bagnetami, nie otrzymano lkm, a konie pochodziły w 60% z poboru słabej jakości, uprząż i wozy były bardzo niskiej jakości. 27 sierpnia 3 bpa została załadowana do eszelonu kolejowego i odjechała do Armii „Łódź”. 28 sierpnia bateria dotarła do Zduńskiej Woli, a po wyładowaniu zajęła kwatery w Zdunach. Nocą z 1 na 2 września 3 bpa została dyslokowana do Piasków, gdzie była atakowana przez niemiecki samolot myśliwski. Nocą 2/3 września rozpoczęła marsz w kierunku wschodnim do wsi Kolumna, a następnie 4 września osiągnęła lasy w pobliżu Pabianic. Tego dnia baterię wizytował dowódca artylerii Armii „Łódź” płk Leonard Lubański, który nakazał marsz baterii w szyku ubezpieczonym w kierunku Góry Kalwarii. W nocy z 7 na 8 września, w rejonie Skierniewic, 3 bpa została ostrzelana przez dywersantów. Dowódcy baterii mjr. Kościowi podporządkowała się kompania ckm plot., stanowiąca od tej pory jej ubezpieczenie bojowe. W związku z zajęciem dróg do Góry Kalwarii przez niemieckie oddziały pancerno-motorowe, 3 bpa, wraz z kompanią ckm, pomaszerowała na Błonie w kierunku Warszawy. Z zebranej broni uzupełniono ją do całego stanu osobowego, zgodnego z etatem. Pod Błoniem, pod ostrzałem niemieckiej artylerii, zagubiono 2 wozy sprzętowe z plutonu dźwiękowego. Po dojściu do Warszawy bateria została skierowana przez Wesołą do rejonu Mińska Mazowieckiego. Ponownie wróciła do Warszawy 14 września i została przydzielona do odcinka Warszawa-Wschód gen. bryg. Juliusza Zulaufa. Od 16 września rozwinęła układ pomiarowy; pluton dźwiękowy usytuowano na zachodnim brzegu Wisły. W Warszawie, 21 września, w 3 bpa znajdowało się 9 oficerów, 317 podoficerów i szeregowców, 176 koni, 53 wozy sprzętowe i taborowe, 2 kuchnie polowe, 1 samochód i 2 motocykle oraz 2 ckm. 25 września 3 bateria była ostrzeliwana ogniem artylerii niemieckiej i bombardowana przez wrogie lotnictwo, ponosząc straty. W trakcie walk w stolicy bateria wykryła stanowiska 70 niemieckich baterii. W trakcie walk w Warszawie poległo 2 żołnierzy, a 5 zostało rannych. W trakcie walk w stolicy, łączność pomiędzy posterunkami i plutonami oraz artylerią była często niszczona przez naloty i ostrzał artyleryjski. 28 września 3 bpa złożyła broń w Łazienkach, uszkadzając sprzęt pomiarowy.

Obsada personalna 3 bpa:

• dowódca baterii – mjr Aleksander Kość
• oficer zwiadowczy – por. Adam Kawecki
• oficer łączności – ppor. rez. Nowakowski
• dowódca plutonu topograficzno-ogniowego – ppor. Kazimierz Zborowski
• dowódca plutonu wzrokowego – kpt. Mieczysław Marks
• oficer młodszy – por. rez. Wiktor Steffen
• dowódca plutonu dźwiękowego – por. Roman Olszewski
• oficer młodszy – ppor. rez. mgr Michał Więckowski.

bateria pomiarów artylerii nr 4

Bateria ta została sformowana w dniach 26-30 sierpnia 1939 roku. Dowódcą 4 bpa został wyznaczony mjr Franciszek Pacek. Bateria, zgodnie z planem „Z”, weszła w skład Armii „Pomorze”. 31 sierpnia bateria przybyła do Bydgoszczy i rozwinęła się w rejonie Wojnowa na Osowej Górze. 3 września została cofnięta do Bydgoszczy i wzięła udział w likwidacji dywersji niemieckiej w mieście. W trakcie walk kilku żołnierzy baterii poległo, a kilku zostało rannych. Żołnierze baterii zlikwidowali w walce obsługę 3-osobową km na wieży jednego z kościołów ewangelickich. W następnych dniach bateria wycofywała się przez Brzozę, Dąbrowę Biskupią, Sobotę i Młodzieszyn w kierunku południowo-wschodnim. 17 września, w Giżycach koło Iłowa, 4 bpa została rozbita przez niemieckie czołgi. Resztki baterii przebiły się przez Puszczę Kampinoską do Warszawy i weszły w skład kompanii piechoty utworzonej z żołnierzy pomiarów artyleryjskich.

Obsada personalna 4 bpa:

• dowódca baterii – mjr Franciszek Pacek
• oficer zwiadowczy – kpt. Władysław Jotkiewicz
• dowódca plutonu topograficzno-ogniowego – ppor. Józef Roman
• dowódca plutonu wzrokowego – por. Henryk Hilger
• oficer młodszy – ppor. rez. Stanisław Wyrzykowski
• dowódca plutonu dźwiękowego – kpt. Telesfor Kucharski
• oficer młodszy – ppor. rez. Zbigniew Lipiński.

Oddział Zbierania Nadwyżek 1 dpa

Po zakończeniu mobilizacji alarmowej w garnizonie pozostały duże nadwyżki ludzi i sprzętu. Nadwyżki miały się udać do Ośrodka Zapasowego Pomiarów Artylerii nr 1 w Wesołej. 1 września wyjechał pierwszy transport kolejowy z nadwyżkami osobowymi, pod dowództwem kpt. Stanisława Samborskiego, w sile 15 oficerów, 90 podoficerów i szeregowców, 70 koni oraz sprzętu pomiarowego, uzbrojenia i sprzętu kwatermistrzowskiego. Do Wesołej dotarł 4 września. Drugi transport wyruszył nocą 3/4 września, w ilości 15 oficerów, około 100 podoficerów i szeregowców, 100 koni oraz pozostałości sprzętu, pod dowództwem płk. Karola Steuera. 4 września, w okolicach Nieszawy, transport został zaatakowany przez eskadrę 9 bombowców nurkujących. W wyniku ataku lotniczego wiele bomb trafiło w wagony i lokomotywę. Zginęli płk Karol Steuer, mjr Albin Pająk, kpt. Roman Rogowski, ppor. Feliks Cichocki, ppor. Bernard Szubera, ppor. Sołtan oraz około 20 szeregowych; kilkunastu podoficerów i szeregowców zostało ciężko rannych, a por. Bohdan Tworzyański również został ranny. Stracono około 20 koni oraz część sprzętu. Uciekających żołnierzy ostrzeliwały samoloty, a następnie niemieccy dywersanci. W trakcie obławy złapano 9 dywersantów, w tym kobietę. Po odesłaniu rannych do Włocławka i wyładowaniu ocalałego sprzętu, pod dowództwem kpt. Mikołaja Pac-Pomarnackiego, pomaszerowano pieszo w kierunku Wesołej. Przy rozbitym transporcie pozostała do ochrony drużyna por. Kazimierza Hejdy. 9 września nadwyżki dywizjonu osiągnęły okolice Błonia. Z uwagi na zajęcie okolicy przez wojska niemieckie, oddział kpt. Mikołaja Pac-Pomarnackiego pomaszerował przez Puszczę Kampinoską do Nowego Dworu Mazowieckiego, a następnie do Wesołej, gdzie dotarł 10 września. Na miejscu, w koszarach OZPA nr 1 w Wesołej, pozostała drużyna wartownicza ochrony koszar z oficerem; ośrodek wymaszerował na wschód kraju. Por. Kazimierz Hejda, wraz z żołnierzami, uruchomił transport i, po naprawionych torach, doprowadził go do Błonia, gdzie 8 września został zaatakowany przez niemieckie 4 samochody pancerne. 11 września, pieszo przez Puszczę Kampinoską i Młociny, dotarł do Wesołej. 14 września oddział kpt. Mikołaja Pac-Pomarnackiego w całości ewakuował się z Wesołej do Warszawy i biwakował w Łazienkach. 26 września żołnierze oddziału weszli w skład kompanii piechoty sformowanej z żołnierzy pomiarów artylerii por. Krystiana Douglasa. 28 września kompania złożyła broń i skapitulowała wraz z garnizonem Warszawy.

Symbole dywizjonu

Sztandar

16 grudnia 1937 roku Prezydent RP Ignacy Mościcki zatwierdził wzór sztandaru dla 1 dywizjonu pomiarów artylerii. Na lewej stronie płatu sztandarowego umieszczono:

• w prawym górnym rogu na tarczy – wizerunek Matki Boskiej Swarzewskiej,
• w lewym górnym rogu na tarczy – wizerunek Świętej Barbary,
• w prawym dolnym rogu na tarczy – godło Pomorza,
• w lewym dolnym rogu na tarczy – odznakę pamiątkową 1 dywizjonu pomiarów artylerii,
• na dolnym ramieniu krzyża kawalerskiego – napis „Toruń 1.X.1927”.

19 czerwca 1938 roku w Toruniu marszałek Polski Edward Śmigły-Rydz wręczył dywizjonowi sztandar ufundowany przez społeczeństwo Torunia.

4 września 1939 roku transport kolejowy, którym przemieszczało się dowództwo dywizjonu, został zbombardowany. Wagon dowództwa, wraz ze sztandarem, spłonął.

Odznaka pamiątkowa

25 września 1937 roku minister spraw wojskowych zatwierdził wzór i regulamin odznaki pamiątkowej 1 dywizjonu pomiarów artylerii. Składa się ona z krzyża pokrytego na ramionach emalią ciemnozieloną, a w środku i na obrzeżach białą. Między ramionami znajdują się dwie skrzyżowane lufy armatnie. Wykonawcą odznaki był Piotr Gontarczyk z Warszawy.

Barwy

22 listopada 1927 roku minister spraw wojskowych rozkazem B.Og.Org. 9928 Org. ustalił dla dywizjonów pomiarów artylerii łapki ciemnozielone z białymi wypustkami; dla oficerów – aksamitne, natomiast dla szeregowych – sukienne.

Obsada personalna dywizjonu

Dowódcy dywizjonu:

• ppłk / płk art. Leon Czechowicz (X 1927 – III 1929 → dowódca 2 pac)
• ppłk / płk art. Karol Adolf Steuer (III 1929 – IX 1939)

Dziedzictwo tradycji

12 lutego 2014 roku podsekretarz stanu Maciej Jankowski, działając z upoważnienia Ministra Obrony Narodowej, polecił dywizjonowi dowodzenia 5 Lubuskiego Pułku Artylerii w Sulechowie przejąć i z honorem kultywować tradycje 1 Dywizjonu Pomiarów Artylerii.

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2018-03-22].
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny „W” i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. Kraków: Fundacja CDCN, 2006. ISBN 978-83-7188-899-1.
• Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”, 1990. ISBN 83-211-1104-1.
• Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918–1945: Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918–1939: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-204-3299-2.
• Piotr Zarzycki: Plan mobilizacyjny „W”. Wykaz oddziałów mobilizowanych na wypadek wojny. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 1995. ISBN 83-85621-87-3.
• Andrzej Wesołowski (red.): SGO „Polesie” w dokumentach, relacjach, wspomnieniach tom 6. Dywizja „Brzoza”. Dowództwo, artyleria, jednostki samodzielne. Warszawa: Wydawnictwo Tetragon, 2023. ISBN 978-83-66687-33-2.
• Piotr Zarzycki: Artyleria Pomiarowa. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Ajaks, 1998, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. Zeszyt 53. ISBN 83-87103-10-1.