1 Dywizjon Pociągów Pancernych

1 Dywizjon Pociągów Pancernych

1 Dywizjon Pociągów Pancernych (1 d.pg.panc.) był oddziałem pociągów pancernych Wojska Polskiego w okresie II Rzeczypospolitej.

Formowanie i zmiany organizacyjne

Dywizjon został utworzony w październiku 1927 roku w garnizonie Jabłonna, w Okręgu Korpusu Nr I. Jego podstawą była organizacja Dywizjonu Ćwiczebnego Pociągów Pancernych.

Na mocy rozkazu Ministerstwa Spraw Wojskowych B. Og. Org. 403 Tjn. Org. II, ogłoszonego 18 maja 1929 roku, dywizjon został przydzielony do 1 Grupy Artylerii w zakresie wyszkolenia.

Do 15 maja 1930 roku dywizjon funkcjonował jako jednostka saperów kolejowych, a następnie przeszedł do jednostek broni pancernych.

Od lutego 1934 roku w czasie pokoju dywizjon podlegał, poprzez dowódcę broni pancernych, I wiceministrowi spraw wojskowych, natomiast w zakresie zaopatrzenia oraz administracji podlegał II wiceministrowi spraw wojskowych. W latach 1937–1938 powstały trzy dowództwa grup pancernych, pełniące funkcję pośredniego ogniwa dowodzenia pomiędzy jednostkami a Dowództwem Broni Pancernych. Z dniem 1 sierpnia 1938 roku 2 d.pg.panc. został podporządkowany dowódcy 3 Grupy Pancernej. Dywizjon pełnił również rolę jednostki administracyjnej (od 1 kwietnia 1938 jako oddział gospodarczy) oraz mobilizującej.

19 września 1928 roku Minister Spraw Wojskowych ustanowił 29 września dniem święta dywizjonu.

Na dzień 15 lipca 1939 roku dywizjon dysponował pięcioma pociągami pancernymi, z czego trzy były przeznaczone jako zapas mobilizacyjny, a dwa do grupy „ćwiczebno-mobilizacyjnej”. Jeden z pociągów tej grupy pełnił funkcję pociągu szkolnego, a drugi był pociągiem manewrowym (kadrowym).

Organizacja pokojowa dywizjonu

• dowództwo
• szkolny pociąg pancerny
• kadrowy (manewrowy) pociąg pancerny
• pluton ogniowy
• pluton motorowy
• pluton wypadowy sapersko-minerski
• pluton łączności
• kompania drezyn
• kwatermistrzostwo
• pluton gospodarczy
• park
• warsztaty

Kampania wrześniowa

W kampanii wrześniowej dowództwo dywizjonu sprawował ppłk Jan Damasiewicz.

W dniach 24–25 sierpnia 1939 roku, w ramach mobilizacji alarmowej, dywizjon sformował trzy pociągi pancerne, które otrzymały nowe numery:

• pociąg pancerny nr 11 (dawniej „Danuta”) – kpt. Bolesław Korobowicz, przydział Armia „Poznań”
• pociąg pancerny nr 12 (dawniej „Poznańczyk”) – kpt. Kazimierz Majewski, przydział Armia „Poznań”
• pociąg pancerny nr 13 (dawniej „Generał Sosnkowski”) – kpt. Stanisław Młodzianowski, przydział Armia „Modlin”

W dniach 31 sierpnia – 2 września 1939 roku, w ramach powszechnej mobilizacji, utworzono pozostałe dwa składy, które miały być w odwodzie Naczelnego Wodza:

• pociąg pancerny nr 14 (dawniej „Paderewski”) – kpt. Jerzy Żelechowski, od 9 września kpt. Henryk Galwelczyk, odwód Naczelnego Dowództwa, przydział Armia „Pomorze” od 1 września
• pociąg pancerny nr 15 (dawniej „Śmierć”) – kpt. Kazimierz Kubaszewski, odwód Naczelnego Dowództwa

Szczegóły dotyczące losów pociągów pancernych są zawarte w ich odrębnych artykułach.

W II rzucie mobilizacji powszechnej dywizjon miał także utworzyć Park Stały Broni Pancernych Nr 11 (bez czołówki), który również był przewidziany do Odwodu Naczelnego Wodza. Po zakończeniu mobilizacji dywizjon miał zostać rozwiązany, a nadwyżki rezerwistów skierowane do Ośrodka Zapasowego Pociągów Pancernych Nr 1.

5 września dowództwo dywizjonu otrzymało informacje o klęsce Armii „Modlin” i zarządziło ewakuację personelu, sprzętu oraz rodzin wojskowych. 7 września transport ewakuacyjny był gotowy do odjazdu, dołączono do niego jeden stary wagon bojowy z działem 75 mm, a na węglarce zamontowano dwa ckm-y. Przygotowania do ewakuacji były chaotyczne; wagon bojowy wyruszył do Warszawy o 21.00 bez amunicji, a wielu rezerwistom nie wydano broni ani mundurów z magazynów (które, nieuszkodzone, wkrótce wpadły w ręce nieprzyjaciela). Po dotarciu do Warszawy o 8.00 rano, transport został ostrzelany w trakcie nalotu, w wyniku czego zginęło kilka osób, a inne zostały ranne. Wieczorem pociąg udał się do Rembertowa. 9 września dotarł do Mińska Mazowieckiego. 10 września kilka osób zostało rannych podczas nalotu oraz pożaru w Iganiach. W wyniku nalotu 11 września zginęła załoga węglarki, która próbowała bronić pociągu. Nocą z 11 na 12 września transport, unieruchomiony w pobliżu Siedlec z powodu uszkodzenia torów, rozproszył się z powodu utraty dyscypliny i organizacji. Nieuszkodzony parowóz oraz wagony ze sprzętem wpadły w ręce Niemców 12 września.

Żołnierze dywizjonu

Dowódcy dywizjonu

• mjr art. Lucjan Bastgen (1 X 1927 – IV 1928)
• ppłk art. Wacław I Gilewicz (IV 1928 – III 1929)
• mjr / ppłk art. Zygmunt Michał Fischer (IV 1929 – 1931)
• mjr dypl. Ryszard Włodzimierz Zyms (1932 – 1933)
• ppłk art. Jan Damasiewicz (III 1934 – VIII 1939)

Zastępcy dowódcy

• mjr art. Stanisław Marceli Czerepiński (1 X 1927 – XII 1929)
• mjr art. Franciszek Busz (I 1930 – I 1931)
• mjr art. Jan Damasiewicz (I 1931 – III 1934)
• mjr Zdzisław Szulczewski (1939)

Kwatermistrzowie

• kpt. art. Leon Topolski (od I 1931)
• kpt. adm. (br. panc.) Ludwik Pieńkowski (1939)

Oficerowie

• mjr art. Zenon Staszek (1928)
• kpt. / mjr dr lek. Julian Mermon (naczelny lekarz od 1927)

Organizacja i obsada personalna w 1939

Stan osobowy dywizjonu w marcu 1939 roku:

• dowódca dywizjonu – ppłk Jan Damasiewicz
• zastępca dowódcy – mjr Zdzisław Szulczewski
• adiutant – por. Mirosław Czajkowski (*)
• lekarz medycyny – por. lek. Stanisław Tadeusz Piliszek
• kwatermistrz – kpt. adm. (br. panc.) Ludwik Pieńkowski
• oficer mobilizacyjny – kpt. Stanisław Antoni Żytnowski
• oficer administracyjno-materiałowy – kpt. Stanisław II Młodzianowski
• zastępca oficera administracyjno-materiałowego – chor. Stanisław Mysiński
• oficer gospodarczy – kpt. int. Klemens Mitręga
• dowódca plutonu łączności – por. Kazimierz Tadeusz Kubaszewski
• dowódca szkolnego pociągu pancernego – kpt. Bronisław Korobowicz
• dowódca I plutonu podoficerskiego – por. Jan Tabortowski
• dowódca II plutonu podoficerskiego – por. Świętosław Henryk Baziukiewicz
• dowódca pociągu pancernego – kpt. Kazimierz Majewski
• zastępca dowódcy – por. Tadeusz Lajourdie
• dowódca plutonu technicznego – por. Walerian Skierski
• dowódca I plutonu ogniowego – por. Martynian Satumin Sarnowski
• dowódca II plutonu ogniowego – vacat
• dowódca skadrowanego pociągu pancernego – por. Mirosław Czajkowski (*)
• dowódca kompanii drezyn – kpt. Jerzy Janusz Żelechowski
• komendant parku – kpt. Antoni Stefan Firczyk
• kierownik warsztatów – kpt. Mieczysław Wnukowski
• kierownik składnicy – chor. Tomasz Szostek
• na kursie – por. piech. Jan Seniuta
• na kursie – por. piech. Zbigniew Adam Stępowski

Barwy dywizjonu

Sztandar

Zarządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z 25 marca 1938 roku dywizjon otrzymał sztandar. Podobnie jak inne sztandary broni pancernych, miał ujednoliconą prawą stronę płatu. Zamiast numeru oddziału, na białych tarczach między ramionami krzyża kawaleryjskiego umieszczono Znak Pancerny, który także znalazł się na przedniej ściance podstawy orła.

Na lewej stronie płatu sztandaru znajdowały się:

• w prawym górnym rogu — wizerunek Matki Boskiej Częstochowskiej
• w lewym górnym rogu — wizerunek św. Michała
• w prawym dolnym rogu — godło Wielkiego Księstwa Mazowieckiego
• w lewym dolnym rogu — odznaka honorowa 1 dywizjonu pociągów pancernych
• na górnym ramieniu krzyża kawalerskiego – napis: „Bobrujsk Czerwony Brzeg 20-21.II.1918″
• na dolnym ramieniu krzyża kawalerskiego napis: „Lwów XI.1918 – VI.1919″
• na lewym ramieniu krzyża kawalerskiego napis: „Rzeczyca 13-14 V.1920″
• na prawym ramieniu krzyża kawalerskiego napis: „Warszawa 17.VIII.1920″

Uroczystość wręczenia sztandaru miała miejsce 26 maja 1938 roku na Polu Mokotowskim w Warszawie. Sztandar wręczył minister Spraw Wojskowych gen. dyw. Tadeusz Kasprzycki, reprezentujący Prezydenta RP i Naczelnego Wodza.

Informacje o losach sztandaru dywizjonu w czasie września są dość skąpe. Wydany w Londynie „Zarys historii broni pancernej” podaje: „Sztandar 1 Dywizjonu Pociągów Pancernych został zakopany we Lwowie”.

W relacji z Banknock zanotowano: „1 Dywizjon Pociągów Pancernych. Sztandar ukryty w parku we Lwowie. – Meldunek kpt. Antoniego Firczyka”.

Barwy

4 sierpnia 1927 roku Minister Spraw Wojskowych ustalił, że żołnierze służący w pociągach pancernych będą nosić na kołnierzach kurtek łapki w kolorze ciemnozielonym (barwa artylerii) z wypustką wiśniową oraz numer porządkowy na naramiennikach – cyfrę arabską 1.

Z dniem 6 października 1930 roku Minister Spraw Wojskowych wprowadził dla pociągów pancernych proporczyki na kołnierze kurtek i płaszczy w kolorze czarnym z pomarańczowym paskiem przez środek oraz czarne otoki na rogatywkach. Barwa spodni oraz lampasów i wypustek przy lampasach oficerskich była zgodna z korpusem osobowym, do którego przynależał żołnierz pełniący służbę w pociągach pancernych; na przykład oficer artylerii przydzielony do pociągów pancernych nosił ciemnozielone spodnie z podwójnymi lampasami i wypustką szkarłatną.

Z dniem 17 września 1934 roku, w związku z połączeniem formacji pancernych z formacjami samochodowymi, Minister Spraw Wojskowych ujednolicił oznaki umundurowania oficerów, podoficerów i szeregowych formacji czołgów, samochodów pancernych, pociągów pancernych oraz samochodów.

• otoki na rogatywkach – pomarańczowe,
• proporczyki na kołnierzach kurtek i płaszczy – czarno-pomarańczowe,
• spodnie wieczorowe granatowe, z lampasami i wypustką pomarańczową,
• numeracja na naramiennikach – cyfra arabska „1” z dużą literą „P”.

Odznaka pamiątkowa

8 listopada 1928 roku Minister Spraw Wojskowych zatwierdził wzór oraz regulamin odznaki pamiątkowej dywizjonu. Odznaka miała formę srebrnego szyszaka z podwójnym pióropuszem, umieszczonego w laurowo-dębowym wieńcu.

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

Bronisław B. Konieczny, Moje życie w mundurze: czasy narodzin i upadku II Rzeczypospolitej, red. Jadwiga J. Konieczna-Twardzikowa, Irena I. Roterman-Konieczna, Kraków: Księgarnia Akademicka, 2005, ISBN 83-7188-693-4, OCLC 830664564. Brak numerów stron w książce.

Bronisław Konieczny, Mój wrzesień 1939. Pamiętnik z kampanii wrześniowej spisany w obozie jenieckim, Kraków 1999, Biblioteka Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego, ISBN 83-7188-328-5.

Kazimierz Satora, Opowieści wrześniowych sztandarów, Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax, 1990, ISBN 83-211-1104-1.

Rajmund Szubański, Polska broń pancerna: 1939, Wyd. II poprawione i uzupełnione, Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1989, ISBN 978-83-11-07660-0.

Tadeusz Krawczak, Jerzy Odziemkowski, Polskie pociągi pancerne w wojnie 1939 r., Wyd. I, Warszawa: Książka i Wiedza, 1987, ISBN 83-05-11723-5.

Eugeniusz Kozłowski, Wojsko Polskie 1936-1939. Próby modernizacji i rozbudowy, Wydawnictwo MON, wyd. II, Warszawa 1974.

Adam Jońca, 2. Dywizjon Pociągów Pancernych w walce, Nowa Technika Wojskowa, numer specjalny nr 5.

Ryszard Rybka, Kamil Stepan, Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939, T. 29, Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego, Biblioteka Jagiellońska, 2006, ISBN 83-7188-899-6.

Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski, Odznaki Wojska Polskiego 1918-1945: Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918-1939: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie, Warszawa: Pantera Books, 2007, ISBN 978-83-204-3299-2.

Piotr Zarzycki, Plan mobilizacyjny „W”, Wykaz oddziałów mobilizowanych na wypadek wojny, Oficyna Wydawnicza „Ajaks” i Zarząd XII Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, Pruszków 1995, ISBN 83-85621-87-3.

Marian Żebrowski, Zarys historii polskiej broni pancernej 1918 – 1947, Londyn: Zarząd Zrzeszenia Kół Oddziałowych Broni Pancernych, 1971.

Rocznik Oficerski 1928, Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1928.

Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2022-01-19].