1 Dywizjon Artylerii Ciężkiej (1 dac) – jednostka artylerii ciężkiej Wojska Polskiego.
Dywizjon nie był częścią pokojowej organizacji armii. Został utworzony w sierpniu 1939 roku w Wilnie przez 3 Pułk Artylerii Ciężkiej, mając na celu wsparcie 1 Dywizji Piechoty Legionów.
W skład dywizjonu weszły dwie baterie, każda z trzema działami: armatami 105 mm pod dowództwem porucznika Konstantego Margusza oraz haubicami 155 mm pod dowództwem porucznika Eugeniusza Szulca.
1 dac w kampanii wrześniowej
Mobilizacja 1 dac rozpoczęła się w ramach mobilizacji alarmowej w grupie czerwonej 24 sierpnia 1939 roku. Dywizjon osiągnął pełną gotowość 28 sierpnia 1939 roku. Dnia 29 sierpnia został załadowany do transportów kolejowych w Wilnie, a następnie przetransportowany przez Grodno i Białystok do Małkini. Po wyładunku 30 sierpnia, dywizjon ruszył w kierunku uroczyska Glina, w pobliżu Broku. Wieczorem 1 września rozpoczął marsz w kierunku frontu. Rano 2 września dotarł do rejonu koncentracji w widłach Narwi i Bugu, w pobliżu miejscowości Nagoszewo. Nocą 4/5 września 1 dac przemieszczał się w stronę Różan, a następnej nocy wrócił z powrotem do Pułtuska. W wyniku marszu wozy amunicyjne uległy zużyciu, a podczas przemarszu dywizjon był atakowany przez wrogie lotnictwo. Rano 6 września dotarł do rejonu na wschód od Pułtuska, zajmując do południa stanowiska ogniowe w pobliżu Popław. Od godziny 15.00 prowadził ostrzał artyleryjski nadciągającego niemieckiego 151 Pułku Piechoty 61 DP. W późniejszych godzinach popołudniowych, dywizjon ostrzeliwał oddziały niemieckie 11 i 61 DP atakujące Pułtusk. W trakcie potyczek artyleryjskich uszkodzeniu uległy linie łączności z punktami obserwacyjnymi, a dywizjon był atakowany przez wrogie lotnictwo, co zmusiło go do zmiany stanowisk ogniowych.
7 września 1 dac wspierał obronę przyczółka mostowego w Pułtusku, jednak trudności z łącznością ograniczyły efektywność jego ognia. W godzinach popołudniowych i nocą 7/8 września przemieścił się na lewy brzeg Bugu, kilka kilometrów od Wyszkowa, z zadaniem obrony tego obszaru. 8 września, po zajęciu nowych stanowisk, dywizjon od godziny 17.00 kolejno bateriami prowadził ostrzał nękający szosy Pułtusk-Wyszków. Tego dnia dowództwo dywizjonu objął mjr J. Mokrzecki. 9 września 1 dac toczył mało intensywny pojedynek z artylerią niemieckiej 61 DP. 10 września rano dywizjon osłaniał odwrót macierzystej 1 DPLeg., a następnie przemaszerował do rejonu Kęt, gdzie odpoczął. Nocą 10/11 września ruszył w kierunku Jakubowa, dołączając ponownie do kolumny 1 DPLeg. i docierając do Kuflewa. W tym rejonie, w godzinach południowych, dywizjon był atakowany przez niemieckie lotnictwo, jednak bez większych strat. Nocą 12/13 września 1 dac samodzielnie maszerował w stronę Wodyń, przechodząc przez Latowicze, Oleksiankę i Żelechów. W trakcie marszu 2 bateria haubic odłączyła się. W rejonie Miastkowa Kościelnego kolumna dywizjonu natknęła się na biwakujące oddziały niemieckiej Dywizji Pancernej „Kempf”. Niemożliwe było użycie armat, więc mjr Mokrzecki postanowił wykorzystać artylerzystów do nocnego ataku, który pozwolił na wyparcie wroga z miejscowości oraz zdobycie broni maszynowej i dwóch czołgów, które następnie spalono. Dywizjon przedarł się do miejsca koncentracji dywizji, jednak w boju poległ mjr Mokrzecki oraz kilku kanonierów, a kilku zostało rannych.
1 bateria armat została podporządkowana dowódcy I/1 Pułku Artylerii Lekkiej Leg. 14 września 1 bateria zajęła stanowiska ogniowe w rejonie Trzcińca, ostrzeliwując zgodnie z mapą las Jagodno, a następnie wspierała jednostki 1 DPLeg. w rejonie Róży Podgórnej. Podczas starcia artyleryjskiego niemiecki pocisk trafił w jaszcz 1 baterii, co spowodowało eksplozję i ciężkie straty. Po tym dywizjon został zbombardowany przez wrogie lotnictwo, co skutkowało znaczniejszymi stratami osobowymi oraz w koniach, a w efekcie resztki baterii pozostały z jednym działem. Resztki 1 baterii dołączyły do 1 dac w rejonie Chełma Lubelskiego. Dowództwo dywizjonu przejął mjr Świderski. 15 września dowództwo dywizjonu z rzutem kwatermistrzowskim i kolumną amunicyjną dotarło do Radzynia Podlaskiego, gdzie dołączyła 2 bateria haubic. 16 września dywizjon osiągnął Parczew, gdzie odbył wypoczynek oraz uzupełnienie kolumny amunicyjnej i dołączył zagubiony wcześniej tabor żywnościowy. Nocą 17/18 oraz 18/19 września 1 dac maszerował trasą przez Sosnowice, Wolę Wereszczyńską, Urszulin, Wierzbice i Rudki w okolicach Chełma. Następnej nocy zajął rejon Wojsławic. 20/21 września dywizjon dotarł przez Grabowiec do Wożuczyna, gdzie znalazł się pod ostrzałem niemieckiej baterii dalekonośnej. 22/23 września 1 dac maszerował na Rachań, przekroczył drogę Zamość-Tomaszów i o świcie 23 września zajął stanowiska obronne pod Tarnawatką. Dywizjon ostrzeliwał stanowiska i oddziały niemieckiej 8 DP, a także prowadził pojedynek artyleryjski z niemieckimi bateriami, w wyniku czego po nakryciu stanowisk ogniowych salwą niemiecką pozostały sprawne jedynie dwa działony haubic 155 mm. Wkrótce po tym, na stanowiska ogniowe zaatakowała z trzech stron niemiecka broń pancerna, a strzelające działony zostały zniszczone, strzelając do końca. 1 dac przestał istnieć, a większość żołnierzy dostała się do niewoli niemieckiej.
Obsada personalna dywizjonu
Przypisy
Bibliografia
Rocznik Oficerski Rezerw 1934. Biuro Personalne Ministerstwa Spraw Wojskowych, 1934.
Jerzy Ciesielski, Zuzanna Gajowniczek, Grażyna Przytulska, Wanda Krystyna Roman, Zdzisław Sawicki, Robert Szczerkowski, Wanda Szumińska: Charków. Księga Cmentarna Polskiego Cmentarza Wojennego. Jędrzej Tucholski (red.). Warszawa: Oficyna Wydawnicza RYTM, 2003. ISBN 83-916663-5-2.
Karol Lucjan Galster: Księga Pamiątkowa Artylerii Polskiej 1914–1939. Londyn: 1975.
Roman Łoś: Artyleria polska 1914–1939. Warszawa: Bellona, 1991. ISBN 83-11-07772-X.
Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Awanse oficerskie w Wojsku Polskim 1935–1939. Wyd. 2 poszerzone. Warszawa: Wydawnictwo Tetragon Sp. z o.o., 2021. ISBN 978-83-66687-09-7.
Piotr Zarzycki: 3 Pułk Artylerii Ciężkiej im. Króla Stefana Batorego. Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. Zeszyt 28. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 1993. ISBN 83-85621-25-3.