1 Dywizja Piechoty Legionów

1 Dywizja Piechoty Legionów Józefa Piłsudskiego (1 DP Leg.) to znacząca jednostka piechoty Wojska Polskiego w okresie II Rzeczypospolitej.

Podczas kampanii wrześniowej dywizja brała udział w walkach w ramach Grupy Operacyjnej „Wyszków”, walcząc od 5 września pod Pułtuskiem, między 8 a 9 września w okolicach Wyszkowa, a 12 września pod Kałuszynem. W kolejnych starciach w rejonie Seroczyna, Wodyniów i Oleśnicy poniosła poważne straty. Uzupełniona przez pododdziały 3 DP Leg., uczestniczyła w walkach pod Tarnawatką i Krasnobrodem.

Formowanie dywizji

1 Dywizja Piechoty Legionów została utworzona na mocy rozkazu nr 79 Naczelnego Dowództwa z 21 lutego 1919 roku, początkowo pod nazwą 2 Dywizja Piechoty Legionów. Dowództwo nad nią objął gen. Edward Śmigły-Rydz, a faktycznym organizatorem dywizji był ppłk Michał Karaszewicz-Tokarzewski. W skład nowo formowanej dywizji weszły:

I Brygada Piechoty, obejmująca 1., 5. i 6. pułk piechoty Legionów,

I Brygada Artylerii, składająca się z 9. i 12. pułku artylerii polowej,

1 batalion saperów,

szwadron kawalerii, przydzielony z 7 pułku,

tabor amunicyjny i żywnościowy (9 kolumn po 55 wozów konnych każda),

dwa szpitale polowe,

szpital dla koni.

Podczas formowania pułków „Legionów” starano się zachować tradycje „legionowe”. Do służby w dywizji zgłaszali się także członkowie Polskiej Organizacji Wojskowej oraz młodzież o patriotycznych skłonnościach.

W marcu 1919 roku do Komorowa przybył z frontu ukraińskiego 5 pp Leg, a dywizja otrzymała pierwsze transporty rekrutów z poboru rocznika 1898. Rozpoczęto szkolenie według sześciotygodniowego programu.

Na podstawie rozkazu MSWojsk. nr 1921 z 23 maja 1919 roku dywizja gen. Śmigłego-Rydza została przemianowana na 1 Dywizję Piechoty Legionów. W czerwcu z połączenia krakowskiego pułku artylerii polowej i 12 pułku artylerii polowej utworzono 1 pułk artylerii polowej Legionów, włączony do 1 DP Leg.

Dywizja w walce o granice

Działania na Wileńszczyźnie

Walki o Wilno

W związku z planowaną ofensywą na Wilno, oddziały dywizji nie zdążyły zakończyć szkolenia. Opracowany plan zakładał zajęcie Lidy i szybki rajd na Wilno siłami kawalerii, mającej zaskoczyć miasto i utrzymać je do przybycia piechoty. 16 kwietnia, w ślad za grupą kawalerii ppłk. Władysława Beliny-Prażmowskiego, 2 Dywizja Piechoty Legionów gen. Śmigłego-Rydza wyruszyła w kierunku Lidy. Na czoło wyszedł oddział wydzielony ppłk. Stefana Dąba-Biernackiego, w składzie dwa bataliony 5 pp Leg. oraz batalion 6 pp Leg. Lida została zdobyta 17 kwietnia.

19 kwietnia III batalion 1 pp Leg. kpt. Władysława Langnera został załadowany do pociągu towarowego i skierowany do Wilna. Po przybyciu do miasta batalion zabezpieczył dworzec kolejowy i wysłał kilka transportów po pozostałe oddziały dywizji. W nocy z 20 na 21 kwietnia dotarły do Wilna siły główne dywizji. Piechota zluzowała kawalerię ppłk. Beliny i o świcie zaatakowała przeciwnika. W każdym etapie natarcia współpracowali z nią cywile, którzy spontanicznie chwycili za broń.

Do wieczora opanowano całe miasto. Rozbito brygadę „litewskiej” dywizji Armii Czerwonej oraz pułki „wileński” i „lubelski” Zachodniej Dywizji Strzelców.

Do niewoli wzięto 2000 jeńców, zdobyto broń i inny sprzęt wojskowy.

Na przełomie kwietnia i maja Sowieci podjęli próbę odzyskania Wilna, wysyłając około 14–15 tysięcy czerwonoarmistów, wspartych przez 36 dział i 210 ciężkich karabinów maszynowych. Atak nastąpił z trzech kierunków: z Szyrwint, Przedbrodzia i Oszmiany.

Wilno broniła 2 DP Leg gen. Śmigłego-Rydza, wzmocniona Suwalskim pułkiem strzelców, w składzie około 11 tysięcy żołnierzy i 30 dział. Polska obrona była na tyle skuteczna, że żadne z sowieckich zgrupowań nie osiągnęło sukcesu.

Przez całą wiosnę i lato, już jako 1 Dywizja Piechoty Legionów, dywizja walczyła na Wileńszczyźnie i Białorusi.

21 sierpnia oddziały dywizji stoczyły zacięty bój o stację Ziabki na linii kolejowej Mołodeczno–Połock.

Podczas działań zaczepnych w kierunku Dyneburga grupa płk. Dąba-Biernackiego otrzymała zadanie dotarcia do rzeki Sasza. Dowódca grupy postanowił obejść lewe skrzydło przeciwnika przez bagna Berezyny i zdobyć Ziabki. W ciągu doby grupa przeszła ponad 60 kilometrów. Ostatnie kilka kilometrów żołnierze pokonali półbiegiem, aby uniemożliwić zorganizowane wycofanie się przeciwnika, co jednak wiązało się z dużymi stratami.

22 sierpnia gen. Dąb-Biernacki dysponował pod Ziabkami tylko 4 kompaniami i 3 działami. Jednak zaskoczenie sprawiło, że te niewielkie siły zdobyły stację kolejową, a przy stratach własnych 4 rannych wzięto do niewoli 550 jeńców, zdobyto dwa pociągi pancerne, 7 dział oraz wiele wagonów załadowanych sprzętem.

Działania nad Dźwiną

Pod koniec sierpnia dywizja otrzymała rozkaz opanowania Dyneburga.

Do realizacji tego zadania dowódca dywizji wyznaczył grupę mjr. Bolesława Popowicza. 30 sierpnia cztery kompanie 6 pp Leg dotarły do przedmieść Dyneburga i fortu Grzywa. Przez resztę dnia odpierano kontrataki przeciwnika, co było początkiem czteromiesięcznych walk o Dyneburg.

1 września miało miejsce silne natarcie na pozycje zajmowane przez grupę mjr. Popowicza. Walki toczyły się wręcz. Po zaciętych starciach, dzięki wsparciu Litwinów, legioniści utrzymali swoje pozycje, jednak grupa mjr. Popowicza okazała się zbyt słaba, aby zlikwidować bolszewicki przyczółek mostowy. Walki pozycyjne trwały do 26 września.

Aby zdobyć twierdzę, niemal cała 1 DP Leg, wzmocniona kompanią czołgów i dwoma pociągami pancernymi, podeszła pod miasto. Łącznie jednostki polskie w rejonie Dyneburga liczyły około 7000 żołnierzy, 37 dział i 20 czołgów.

Nad ranem 27 września, w związku z radykalną zmianą sytuacji politycznej i zaleceniami Ententy, polskie plany dotyczące bitwy o Dyneburg uległy zmianie. Nowym celem natarcia stał się przyczółek mostowy. O 5:40 ruszyła do ataku I Brygada Piechoty Legionów ppłk. Michała Tokarzewskiego, wzmocniona czołgami, które wywołały panikę wśród czerwonoarmistów. Legioniści zdobyli nieprzyjacielskie okopy i osiągnęli brzeg Dźwiny. 3/1 pp Leg obsadziła drewniany most, a saperzy pod ostrzałem sowieckim zdołali wysadzić dwa przęsła mostu.

Niepowodzeniem zakończyło się natarcie 7. i 8 kompanii 1 pp Leg na fort Grzywa, broniący dostępu do mostu żelaznego.

Rano 27 września polskie oddziały, po intensywnej artyleryjskiej nawałnicy, wznowiły atak. Celny ostrzał artylerii zneutralizował sowiecki pociąg pancerny.

W pierwszej linii atakowały czołgi, które utorowały drogę piechocie i dotarły do mostu żelaznego. Sowieci, w popłochu, wycofywali się przez Dźwinę na łodziach i barkach. Przed 7:00 walki zakończyły się. Przy likwidacji przyczółka dywizja straciła 268 poległych i rannych.

W grudniu Łotwa zwróciła się do Polski z prośbą o pomoc wojskową w celu usunięcia ze swojego terytorium oddziałów Armii Czerwonej.

Zadanie to miała wykonać grupa gen. Śmigłego-Rydza w składzie 1. i 3. DP Leg.

Rano 3 stycznia 1920 roku grupa przełamująca 1 Dywizji Piechoty, składająca się z 6 batalionów piechoty i 6 baterii artylerii, przeszła do natarcia. Po kilkugodzinnych walkach ulicznych opanowano miasto, biorąc 437 jeńców oraz 3 działa.

Działania na Łotwie trwały do lutego i zakończyły się sukcesem sprzymierzonych wojsk. Straty w oddziałach dywizji sięgały 50% stanu osobowego, głównie z powodu utrzymującego się trzydziestostopniowego mrozu.

W lutym dywizja odpoczywała, jedynie 6 pułk piechoty Legionów obsadzał polsko-litewską linię demarkacyjną, a następnie odszedł do Łunińca.

Walki na Ukrainie

W zimie 1919/1920 na froncie polsko-sowieckim nie miały miejsca większe działania bojowe. Prowadzono reorganizację wojsk. Dotychczasowe fronty zastąpiono armiami. Wczesną wiosną Wojsko Polskie przygotowywało się do ofensywy na Ukrainie. Dywizja została przetransportowana w rejon Zwiahla.

W tym miejscu weszła w skład Grupy gen. Edwarda Rydza-Śmigłego.

25 kwietnia dywizja ruszyła do natarcia. Szybko złamano opór oddziałów sowieckiej 17 Dywizji Kawalerii, a przetransportowany samochodami do Wilska 1 pułk piechoty Legionów wypierał bolszewicki 522 pułk strzelców z miejscowości. Nocą z 25 na 26 kwietnia pododdziały dokonały obejścia Żytomierza, a rano zaatakowały miasto od północnego zachodu i wschodu. Zagrożeni okrążeniem Sowieci rozpoczęli chaotyczny odwrót, a 58 Dywizja Strzelców została rozbita. Grupa gen. Dąba-Biernackiego straciła 3 poległych i 48 rannych. 4 maja Grupa Operacyjna gen. Śmigłego-Rydza została przekształcona w 3 Armię.

7 maja polskie oddziały wkroczyły do Kijowa.

Dywizja kontynuowała walki. 9 maja, wspólnie z 15 Wielkopolską Dywizją Piechoty, opanowała mosty na Dnieprze oraz zdobyła przedmoście na wschodnim brzegu rzeki. W ciągu następnych trzech dni linia frontu przesunęła się o kilka kilometrów na wschód, co uniemożliwiło rosyjskiej artylerii bezpośredni ostrzał Kijowa.

W dniach 12–13 maja oddziały dywizji zostały zluzowane przez Grupę płk. Józefa Rybaka, a poszczególne pułki przeszły do obrony linii Dniepru. Przeprowadzano również wypadki na przedni skraj i tyły wojsk rosyjskich. W drugiej połowie maja odcinek Dniepru od Brotnicz do Trypola obsadzała Grupa „Wasylków” płk. Dąba-Biernackiego.

28 maja kompania por. Antoniego Wojnara z 5 pp Leg. oraz 9 bateria por. Edmunda Zimmera stoczyły całodzienny bój w obronie Witaszewa. Na odcinku obrony kompanii zaatakował bolszewicki międzynarodowy pułk piechoty oraz oddział „czerwonych narodów”. Sowiecką piechotę wspierała flotylla dnieprzańska. Kompania przez 10 godzin samotnie odpierała ataki nieprzyjaciela.

W pierwszych dniach czerwca Grupa „Wasylków” przeprowadziła wypadowy atak na Olszanicę. Spowodował on znaczne straty w szeregach 44 Dywizji Strzelców, utrudniając działania Armii Konnej Budionnego i odciążając polską 7 Dywizję Piechoty, która była zaangażowana w walki.

Równocześnie grupa wypadowa 1 pułku piechoty Legionów, pod dowództwem kpt. Stanisława Kozickiego, we współpracy z dwoma batalionami 2 pułku strzelców podhalańskich, uderzyła z przedmościa kijowskiego na Boryspol. Miasto zostało zdobyte i utrzymane do wieczora.

W tym czasie 6 pułk piechoty Legionów mjr. Popowicza, w współpracy z 7 Brygadą Jazdy, walczył pod Hornostajpolem przeciwko Grupie Filipa Golikowa. Grupa ta uderzyła na lewe skrzydło polskiej 3 Armii, forsując Dniepr. 6 czerwca sowiecka 25 Dywizja Strzelców oraz baszkirska brygada zaatakowały pozycje 6 pp Leg. nad Teterewem. Walki 6 pp wsparł II/1 pp Leg por. Stefana Holinkowskiego. Por. Holinkowski przeprowadził nocne natarcie na zajętą przez sowiecki 58 pułk strzelców Złodziejówkę, likwidując ubezpieczenia rosyjskie. W walce wręcz rozproszyli oddziały nieprzyjacielskie, a dowódca 58 pułku strzelców zginął, przy którym znaleziono rozkazy operacyjne Grupy Golikowa.

Odwrót wojsk polskich

Porażka wojsk polskich pod Hornostajpolem oraz przerwanie frontu przez 1 Armię Konną Budionnego zdecydowały o odwrocie wojsk polskich z Ukrainy.

Główne siły grupy Golikowa wyprzedziły kolumnę 3 Armii i zajęły stanowiska pod Borodzianką. Na czoło cofającej się 3 Armii wyszła 1 Dywizja Piechoty Legionów, wzmocniona 3 pułkiem ułanów. Doszło do starcia. Po zaciętej walce 1. i 5 pp Leg. opanowały most kolejowy oraz stację, a saperzy przystąpili do naprawy mostu.

O świcie 12 czerwca sowiecka piechota zaatakowała batalion 5. pp Leg. oraz I/1 pp Leg. Pierwszy atak został odparty, dochodziło do walki wręcz. Pod osłoną piechoty, polscy saperzy naprawili most, a przez Zdwiż zaczęły przeprawiać się pociągi ewakuacyjne, które przewoziły jednostki 3 Armii.

O świcie 13 czerwca Sowieci wznowili natarcie. Na Borodziankę uderzyły oddziały 7 Dywizji Strzelców oraz 2 Kubańsko-doński pułk kawalerii. Wsparty artylerią 1 pp Leg. bronił zaciekle swoich pozycji. Kontratak, który poprowadził płk. Dąb-Biernacki, odrzucił przeciwnika od Borodzianki. Po południu zamknięto przeprawę przez Zdwiż, a oddziały dywizji rozpoczęły dalszy odwrót, stanowiąc osłonę tylną 3 Armii.

Bitwa pod Borodzianką umożliwiła wyjście z okrążenia wszystkim polskim oddziałom. Był to znaczny sukces taktyczny 1 Dywizji Piechoty. W walkach utracono około 260 poległych i rannych.

W kolejnych dniach dywizja kontynuowała walki odwrotowe. 22 czerwca pod Suchą Wolą 5. i 6 kompania 1 pp Leg. pod dowództwem por. Holinkowskiego wpadła w zasadzkę zastawioną przez sowiecki 21 pułk kawalerii. Osłaniające ich odwrót obsługi karabinów maszynowych niemal w całości zostały zlikwidowane przez jazdę. Ranny por. Holinkowski popełnił samobójstwo. Z obu kompanii do pułku wróciło 164 żołnierzy, w tym 89 rannych.

Na początku lipca pod Równem dywizja wzięła udział w bitwie 2 Armii gen. Kazimierza Raszewskiego z 1 Armią Konną.

8 lipca na Równe od północnego wschodu uderzyła I Brygada Piechoty Legionów płk. Stefana Dąba-Biernackiego. Baterie artylerii 1 pap ogniem na wprost niszczyły gniazda karabinów maszynowych. Piechurzy wspólnie z artylerzystami odpierali także zaciekłe kontrataki „Budionowców”. Kontynuując natarcie nocą, brygada zdobyła miasto. W ciągu dnia odpierano bolszewickie kontrataki oddziałów 4. i 6 Dywizji Kawalerii. O zmroku 9 lipca dowódca armii gen. Raszewski, nie widząc szans na rozbicie armii konnej, przerwał bitwę, a I Brygada wycofała się z miasta.

Podczas bitwy pod Beresteczkiem i Brodami 1 DP Leg osłaniała północne skrzydło 2 Armii.

W dniach 29-31 lipca walczyła nad Styrem z 14 Dywizją Kawalerii, a 2 sierpnia 1 pp Leg. stoczył pod Kniahininem zwycięski bój z 72 Brygadą Strzelców.

Dywizja walczyła jeszcze 8 sierpnia pod Świniuchami, gdzie połączone natarcie 1. i 6 pp Leg. doprowadziło do rozbicia bolszewickiej brygady.

Udział dywizji w operacji warszawskiej

Nowa koncepcja przeprowadzenia decydującej bitwy, przedstawiona przez Naczelnego Wodza Józefa Piłsudskiego, zakładała między innymi skoncentrowanie sił armii manewrowej nad Wieprzem. 1 Dywizja Piechoty Legionów została skierowana do rejonu koncentracji wojsk Frontu Środkowego i weszła w skład 3 Armii gen. Zygmunta Zielińskiego.

16 sierpnia ruszyła ofensywa znad Wieprza. Tego dnia dywizja wykonała 50-kilometrowy marsz i dotarła do Wisznic. Następnego dnia opanowała Białą Podlaską i Międzyrzec. 18 sierpnia dywizja ruszyła na Drohiczyn, którego zadaniem było opanowanie przepraw na Bugu. Nad ranem 19 sierpnia II batalion ppor. Edwarda Okulskiego zdobył niestrzeżony most na Bugu i wdarł się do Drohiczyna. Już w pierwszych minutach walki legioniści rozbili sztaby 8. i 17 Dywizji Strzelców. Walki o Drohiczyn trwały do południa i zakończyły się odwrotem nieprzyjaciela.

Opanowanie miasta zmusiło główne siły sowieckiej 16 Armii Nikołaja Sołłohuba do zmiany kierunku odwrotu i wykorzystania drogi na Białystok.

Zadanie zablokowania ostatniej drogi odwrotu oddziałów Armii Czerwonej powierzono 1 pułkowi piechoty Legionów. Wzmocniony II/5 pp Leg. i II/1 pap Leg. uderzył na Białystok i o świcie 22 sierpnia zdobył miasto bronione przez 164 Brygadę Strzelców. W tym samym czasie pod miasto podeszły awangardy sowieckich 16. i 3 Armii. Na broniący miasta pułk uderzały oddziały 2. i 21 Dywizji Strzelców. Około 15:00 27 Dywizja Strzelców, znana jako „żelazna”, przełamała obronę pułku i wedrła się do miasta. Dzięki wprowadzeniu do walki ostatnich rezerw, udało się wieczorem wyprzeć Sowietów z miasta.

Bitwa o Białystok zakończyła się całkowitym pogromem 16 Armii. Na wschód zdołały przedostać się nieliczne jednostki Armii Czerwonej. Zgrupowanie kpt. Zygmunta Wendy wzięło do niewoli 8200 jeńców, zdobywając 22 działa i 147 cekaemów. Przez kilka następnych dni dywizja odpoczywała.

Operacja niemeńska

W pierwszej połowie września trwały przygotowania do kolejnej ofensywy, a Wojsko Polskie przechodziło reorganizację.

1 Dywizja Piechoty Legionów została przeznaczona do działań w składzie północnej grupy uderzeniowej. Grupa miała przeprowadzić natarcie wzdłuż osi Sejny–Druskienniki, przez skrawek terytorium Litwy, a następnie maszerować na Lidę.

W przededniu bitwy nad Niemnem 1 Dywizja Piechoty, wzmocniona 41 Suwalskim pułkiem piechoty, liczyła 5889 żołnierzy i 39 dział.

W południe 22 września dywizja przystąpiła do natarcia, rozbijając w Sejnach oddziały litewskiej 20 Dywizji Piechoty. Następnego dnia opanowała Druskienniki, a po południu Marcinkańce.

25 września grupa uderzeniowa otrzymała rozkaz marszu na Lidę. Płk Stefan Dąb-Biernacki miał zaatakować Lidę w współdziałaniu z 4 Brygadą Jazdy ppłk. Adama Nieniewskiego. Rozkaz dotarł do sztabu 1 Dywizji dopiero po dwóch dniach. Zaniepokojony dowódca 4 Brygady Jazdy raportował: […] miałem wyruszyć z Horodna w rejon Gierwieniki –Góry w przekonaniu, że tymczasem na Żyrmuny maszeruje 1 Dywizja Legionów. O godzinie 15:00 przybył do mnie oficerski patrol z 1 DP Leg z meldunkiem, że 1 Dywizja Legionów nie wymaszerowała z rejonu Radunia – Krakszle, lecz oczekuje na rozkazy dowództwa armii. Spóźnione oddziały piechoty ruszyły forsownym marszem w wyznaczony rejon ataku. 28 września dywizja weszła do Lidy. Zaskoczenie Sowietów było tak wielkie, że oddali oni miasto prawie bez walki. O 12:00 I Brygada Piechoty Legionów i 4 Brygada Jazdy zdobyły Lidę. Z placu boju w ostatniej chwili wycofał się Łazarewicz wraz ze swoim sztabem. W wielkim nieładzie uciekały tabory 3 Armii.

Zanim zorganizowano obronę zachodnich przedmieść, na Lidę uderzyła 5 Dywizja Strzelców, która szła na czoło cofającej się 3 Armii i wedrła się do centrum miasta. Polskie baterie artylerii powstrzymywały natarcie czerwonoarmistów ogniem na wprost, a kontratak I i III batalionu 6 pp Leg. wyrzucił bolszewików z miasta. Kolejne popołudniowe ataki, tym razem 56 Dywizji Strzelców, nie przyniosły sukcesu. Trzecią próbę opanowania miasta podjęła wieczorem 21 Dywizja Strzelców, jednak także to uderzenie zostało odparte przez Polaków. Następnego dnia oddziały 21 DS złożyły broń.

W południe 29 września do miasta przybyli marszałek Józef Piłsudski oraz gen. Śmigły-Rydz. Naczelny Wódz podziękował dywizji za wysiłek i nakazał pościg za rozbitym nieprzyjacielem.

W bitwie o Lidę 1 Dywizja Piechoty Legionów wzięła do niewoli około 10 000 żołnierzy, zdobywając ponad 30 dział i wiele innego sprzętu.

Kalendarium działań dywizji

Działania na froncie litewsko-białoruskim (1919–1920)
Zajęcie Wilna (19 kwietnia 1919)
Wyzwolenie Dyneburga (3 stycznia 1920)
Ofensywa kijowska i odwrót (1920)
Zajęcie Żytomierza (25 kwietnia)
Zajęcie Kijowa (7-8 maja)
Ciężkie walki odwrotowe z 1 Armią Konną pod dowództwem Siemiona Budionnego (5 czerwca – 3 sierpnia)
Oderwanie się od przeciwnika i przejście na pozycje wyjściowe w rejonie Wieprza (3–16 sierpnia)
Bitwa Warszawska (1920)
Błyskawiczny pościg za cofającą się Grupą Mozyrską Armii Czerwonej (w którym dywizja pokonała 56 kilometrów jednego dnia). Rozbicie sił 16 Armii RFSRR podczas Bitwy białostockiej (16–26 sierpnia)
Operacja niemeńska (1920)
Oskrydlę wojsk bolszewickich w rejonie Grodna (22–26 września)
Zajęcie Wilna (1920)
Osłona granicy z Litwą na wypadek litewskiej interwencji zbrojnej.

Okres międzywojenny

W okresie II RP dowództwo 1 DP Leg. oraz jej oddziały stacjonowały w Wilnie. Dowództwo dywizji mieściło się w dawnym pałacu Paców przy ulicy Wielkiej. W skład dywizji wchodziły 1., 5. i 6. pułki piechoty Legionów.

Udział w kampanii wrześniowej 1939

1 Dywizja Piechoty Legionów, pod dowództwem gen. bryg. Wincentego Kowalskiego, działała w składzie Grupy Operacyjnej „Wyszków”. Do 3 września miała ograniczony kontakt z wrogiem. 4 września odpoczywała w lasach w rejonie Długosiodła.

Nocą z 4 na 5 września oddziały przeszły na Narew w rejonie Różana. W czasie przemarszu stoczono pierwszą potyczkę z nieprzyjacielem. W nocy z 5 na 6 września oddziały przemaszerowały pod Pułtusk i zajęły tam pozycje obronne.

7 września brały udział w ciężkich walkach o Pułtusk i Gnojno. Miasto przechodziło z rąk do rąk. 5 pp Leg. wyparł oddziały niemieckiej 11 DP spod Szygówka, jednak nie udało się zepchnąć Niemców za Narew pod Gnojnem z braku sił. Niemcy, wspierani przez 61 DP, wyparli dywizję z miasta, zmuszając ją do wycofania się za rzekę. Następnie do dywizji dotarł rozkaz do odwrotu za Bug. Pierwszy wycofał się 5 pp Leg., a za nim reszta pododdziałów. W dniach 8–9 września broniła linii Bugu między Kamieńczykiem a Wyszkowem, gdzie skutecznie zlikwidowała kilka przyczółków niemieckich. W walkach wspierały ją 98 dac i 61 pal.

9 września kontratak jej oddziałów wyparł Niemców z przyczółka pod Brańszczykiem. Następnie wycofała się na Kałuszyn. 11 września brała udział w ciężkich, nocnych walkach o Kałuszyn. Mimo zajęcia miejscowości, dostała się w okrążenie. W nocy z 12 na 13 września, po ciężkich walkach, przebiła się przez pierścień wojsk niemieckich, m.in. pod Seroczynem, Lipinami, Dębowcem, Oleśnicą i Wolą Wodyńską. 13 września rano oddziały dywizji uderzyły na Seroczyn, którego jednak nie udało im się zdobyć. 1 pp Leg. zdobył wieś Lipiny, 6 pp Leg. zajął Dębowiec, rozbijając niemiecką kompanię w Rudzie Wolińskiej, a 5 pp Leg. zdobył szturmem Oleśnicę. Pod Jagodnem dywizja przełamała w końcu trzecią linię obrony niemieckiej, ale została mocno osłabiona. 14 września jako pełnowartościowa jednostka przestała istnieć.

15 września jej oddziały zebrały się w sile zaledwie 3 batalionów i wyruszyły w ciągłym kontakcie bojowym z Niemcami do lasów na zachód od Radzynia Podlaskiego. 18–19 września ocalałe pododdziały zostały przeorganizowane w Kolonii Ruda k. Chełma. Następnie włączono je w skład improwizowanej Grupy Operacyjnej pod dowództwem gen. Stefana Dąba-Biernackiego. 19–20 września przemieszczały się w kierunku Komarów – Tomaszów Lubelski. 21 września straż przednia stoczyła zwycięską walkę z niemieckim oddziałem pancernym. W nocy z 21 na 22 września resztki dywizji wyruszyły w trzech kolumnach z zadaniem opanowania rejonu Tarnawatka – Antoniówka. 22 września w ciężkich walkach zajęły Falków i odrzuciły niemiecką 8 DP, jednak na skutek niemieckiego kontrnatarcia, 23 września zostały ostatecznie rozbite.

Część dywizji wycofała się do Wożuczyna i pod Krasnobrodem dołączyła do 39 Dywizji Piechoty. Resztki przedzierały się na południe lub dołączyły do SGO „Polesie” gen. bryg. Franciszka Kleeberga.

Twarda postawa 1 DP Leg., zaprezentowana podczas kampanii wrześniowej, wzbudziła szacunek Niemców, którzy określali ją mianem „żelaznej dywizji”.

Ośrodek Zapasowy dywizji znajdował się w Wilnie. Po agresji sowieckiej wystawił do obrony miasta 3 batalony piechoty, które obsadziły wschodni skraj miasta, łącznie ze spieszonymi oddziałami OZ Wileńskiej Brygady Kawalerii. Po walkach 18 września baony wycofały się w stronę granicy z Litwą, a 20 września w Mejszagole przekroczyły granicę.

Organizacja wojenna dywizji we wrześniu 1939

Kwatera Główna 1 Dywizji Piechoty

1 pułk piechoty Legionów
5 pułk piechoty Legionów
6 pułk piechoty Legionów
1 pułk artylerii lekkiej Legionów
1 dywizjon artylerii ciężkiej
1 batalion saperów
szwadron kawalerii dywizyjnej nr 1
bateria artylerii przeciwlotniczej motorowa typ A nr 1 – por. Stefan Osostowicz
samodzielna kompania km i broni towarzyszących nr 31 – por. Stanisław Kasprzyk
kompania kolarzy nr 31 – por. Jerzy Klemens Niemcewicz
kompania telefoniczna 1 DP Leg.
pluton łączności KG 1 DP Leg.
pluton radio 1 DP Leg.
drużyna parkowa łączności 1 DP Leg.
pluton taborowy nr 1
pluton pieszy żandarmerii nr 1 – ppor. rez. żand. Adam Jan Felczyński
park intendentury nr 301

Obsada personalna Kwatery Głównej

Dowódcy dywizji

gen. ppor. Edward Śmigły-Rydz (od 20 II 1919)
ppłk Michał Karaszewicz-Tokarzewski (p.o. II – VI 1919)
płk Juliusz Rómmel (p.o. VI – VII 1920)
gen. bryg. Stefan Dąb-Biernacki (VII 1920- 11 IX 1926)
płk Bolesław Popowicz (IX 1926 – III 1928)
płk piech. / gen. bryg. Jan Kazimierz Kruszewski (19 III 1928 – 16 X 1930)
gen. bryg. Stanisław Skwarczyński (X 1930 – I 1938)
gen. bryg. Wincenty Kowalski (II 1938 – IX 1939)

Dowódcy piechoty dywizyjnej

płk piech. Bolesław Popowicz (III 1921 – IX 1926 → dowódca 1 DP Leg.)
płk piech. Jan Kazimierz Kruszewski (IX 1926 – 19 III 1928 → dowódca 1 DP Leg.)
płk piech. Michał Pakosz (19 III 1928 – II 1929 → pomocnik dowódcy Obszaru Warownego „Wilno”)
płk dypl. Wacław Stachiewicz (II 1929 – XII 1933 → dowódca 7 DP)
płk dypl. Zdzisław Przyjałkowski (XII 1933 – VIII 1937 → dowódca 15 DP)
płk dypl. Jarosław Szafran (1937 – VIII 1939 → dowódca 35 DP)
płk art. Władysław Filipkowski (IX 1939)

II dowódcy piechoty dywizyjnej

płk dypl. Zygmunt Szyszko-Bohusz (VIII 1938 – VIII 1939 → dowódca piechoty dywizyjnej 16 DP)

Szefowie sztabu

kpt. Karol Piórecki (VI – XII 1920)
kpt. SG Tadeusz Leon Sheybal (do VII 1921 → szef sztabu 2 DP Leg.)
kpt. Henryk Reichman (p.o. od VII 1921)
mjr SG Leon Koc (od X 1921)
kpt. SG Jan Radoliński (15 X – 10 XI 1924)
mjr SG Leon Koc (od 10 XI 1924)
ppłk SG Mieczysław Rawicz-Mysłowski (X 1925 – I 1926)
mjr SG Adam Świtalski (I 1926 – 31 X 1927 → szef Oddziału Wyszkolenia DOK I)
mjr dypl. piech. Gwido Langer (31 X 1927 – I 1930)
mjr / ppłk dypl. piech. Michał Białkowski (15 IX 1929 – 23 X 1931 → zastępca dowódcy 5 pp Leg.)
mjr dypl. piech. Bogdan Szeligowski (23 X 1931 – I 1936 → zastępca dowódcy 5 pp Leg.)
mjr dypl. piech. Bronisław Chruściel (1 XII 1936 – 4 X 1937)
ppłk dypl. piech. Czesław Parczyński (do 22 IX 1939)