1 Dywizja Pancerna (1 DPanc., ang. 1st Polish Armoured Division, znana jako Czarne Diabły) – to duża jednostka pancerna Polskich Sił Zbrojnych, która brała udział w II wojnie światowej w latach 1942–1947.
Historia
Szkocja
1 Dywizja Pancerna została utworzona na mocy rozkazu Naczelnego Wodza, generała broni Władysława Sikorskiego, wydanego 25 lutego 1942 roku. Jej sformowanie miało miejsce na podstawie jednostek wydzielonych z I Korpusu Polskiego w Wielkiej Brytanii, w tym:
- 10 Brygady Kawalerii Pancernej,
- 16 Brygady Czołgów,
- dywizjonu rozpoznawczego Korpusu,
- 1 batalionu ciężkich karabinów maszynowych Korpusu,
- batalionu saperów Korpusu.
W początkowym okresie, jednostki dywizji zajmowały się osłoną około dwustukilometrowego odcinka wschodniego wybrzeża Szkocji przed potencjalnym desantem Wehrmachtu. Ten okres zakończył się udanymi manewrami w północnej Anglii. Wówczas stan liczebny 1 Dywizji Pancernej wynosił 885 oficerów, 15 210 podoficerów i żołnierzy, 381 czołgów, 473 działa oraz 5 060 pojazdów mechanicznych różnego typu. 1 i 2 pułk czołgów oraz 24 pułk ułanów były wyposażone w czołgi typu M4 Sherman; 10 pułk strzelców konnych dysponował maszynami Mk VIII Cromwell, natomiast 10 pułk dragonów był zmotoryzowanym oddziałem piechoty na pojazdach bojowych Carrier.
Normandia
Pod koniec lipca 1944 roku dywizja została przeniesiona do Normandii w kilku etapach, a ostatnie elementy wyładowano 1 sierpnia. Jednostka wylądowała w Courseulles-sur-Mer w rejonie plaży Juno. Do walki weszła 8 sierpnia 1944 w ramach 1 Armii Kanadyjskiej podczas operacji Totalize. Wspólnie z 4 Kanadyjską Dywizją Pancerną rozpoczęła natarcie wzdłuż drogi Caen–Falaise, mając na celu okrążenie sił 7 Armii niemieckiej. Niestety, operacja ta zakończyła się niepowodzeniem.
14 sierpnia dywizja uczestniczyła w operacji Tractable, mającej na celu okrążenie dwóch niemieckich armii w kotle w rejonie Falaise. Dowodzący atakiem generał Guy Simonds planował szybkie zdobycie Falaise już w pierwszym dniu operacji. Mimo to ofensywa przekształciła się w powolne i trudne natarcie. Niemcy dysponowali znacznymi siłami i głębokimi pozycjami obronnymi w tym rejonie. Przez cztery dni trwały intensywne walki o przejście na rzece Dives, które ostatecznie zdobyły 10 pułk strzelców konnych oraz 1 pułk pancerny. Następnie generał Maczek podzielił siły dywizji na dwa zgrupowania, nazwane od nazwisk dowódców: Stefanowicza i Zgorzelskiego, i skierował je w powstały wyłom na tyły Niemców. Wspólnie z amerykańskim batalionem z 90 Dywizji Piechoty, zgrupowanie Zgorzelskiego zdobyło strategiczny węzeł drogowy w Chambois, natomiast zgrupowanie Stefanowicza zajęło wzgórze Mont Ormel, znane jako „Maczuga”, a później wzmocniło je zgrupowanie Koszutskiego składające się z 2 pułku pancernego, 8 batalionu strzelców oraz 9 batalionu strzelców.
Niemieckie kontrnatarcie na pozycje 1 Dywizji rozpoczęło się w nocy z 19 na 20 sierpnia. W ciągu następnych dwóch dni dywizja toczyła zacięte walki o wzgórza Mont Ormel oraz miasteczko Chambois. Niemcy atakowali z trzech kierunków: z zachodu przez 7 Armię oraz od wschodu i północy przez II Korpus Pancerny SS. Polskie oddziały zostały okrążone, a ich zaopatrzenie mogło odbywać się jedynie z powietrza. Natarcia niemieckie atakowały falami, co powoli wyczerpywało siły dywizji. W południe 21 sierpnia okrążonym polskim jednostkom na Mont Ormel nadeszła z odsieczą 4 Kanadyjska Dywizja Pancerna. W tej sytuacji siły niemieckie straciły szansę na wydostanie się z okrążenia. Po udanej akcji generał Montgomery powiedział: „Niemcy byli jakby w butelce, a polska dywizja była korkiem, którym ich w niej zamknęliśmy”. Walki te są znane w polskiej historiografii jako bitwa pod Falaise.
Belgia i Holandia
Po bitwie pod Falaise Niemcy zostali zmuszeni do odwrotu aż po brzeg Skaldy. Wojska alianckie przeszły do pościgu, do którego 29 sierpnia dołączyła 1 Dywizja Pancerna. Jako samodzielna kolumna rozpoczęła pościg, pokonując w ciągu 9 dni 400 km, staczając liczne walki z wycofującym się nieprzyjacielem i zdobywając kolejne miasta.
6 września dywizja wkroczyła do Belgii, gdzie 10 pułk strzelców konnych zniszczył jedną z niemieckich dywizji piechoty, a 3 Brygada Strzelców zdobyła miasto Ypres. 8 września po okrążeniu i przy wsparciu ruchu oporu odbito Tielt. W tym samym czasie toczono walki o Ruiselede, gdzie Niemcy stawiali zacięty opór, co wydłużało walki. Generał Maczek skierował tam dodatkowe siły, co zmusiło Niemców do wycofania się po ciężkich stratach. Następnie oddział pod dowództwem podpułkownika Koszutskiego wyruszył, aby opanować przeprawę na Kanale Gandawskim, lecz LXVII korpus okazał się zbyt silny i polska dywizja została zatrzymana. Chociaż Batalion Strzelców Podhalańskich sforsował pierwszą odnogę kanału, ze względu na duże straty musieli się wycofać.
10 września dowódca Korpusu Kanadyjskiego nakazał przerwanie forsowania kanału i skierował 1 Dywizję Pancerną w rejon Gandawy. Południowa część miasta była już opanowana przez jednostki brytyjskiej 2 Armii, natomiast północna wciąż była w rękach niemieckich. Miasto znajdowało się pod intensywnym ostrzałem artylerii niemieckiej. Do Gandawy wkroczyła 3 Brygada Strzelców, witana owacyjnie przez mieszkańców, a w połączeniu z belgijskim ruchem oporu zaatakowano północną część miasta. Walki trwały kilka dni, a 17 września Niemcy zaprzestali ostrzału.
Jednocześnie 10 Brygada Kawalerii Pancernej przeszła do rejonu na wschód od Gandawy, zdobywając szereg miast i biorąc do niewoli około 170 niemieckich żołnierzy. Silna obrona Kanału Gandawskiego zmusiła dowództwo 1 Armii Kanadyjskiej do zmiany kierunku działań. 15 września II Korpus Kanadyjski, w skład którego wchodziła 1 Dywizja Pancerna, uderzył w kierunku ujścia Skaldy. Po drodze znajdował się port Terneuzen, jednak aby go zdobyć, trzeba było zaatakować dwa pobliskie miasta. Miejscowość Axel, położona na wzgórzu, stanowiła naturalny bastion obrony. Natarcie rozpoczęło się 16 września i trwało kilka dni. 19 września udało się opanować oba miasta, a generał Maczek przystąpił do reorganizacji oddziałów 1 Dywizji Pancernej.
27 października Polacy otrzymali rozkaz ataku na ważny węzeł drogowy i stolicę Brabancji – Bredę. 29 października, po ciężkich walkach, udało się wyzwolić Bredę bez strat wśród ludności cywilnej oraz w infrastrukturze miasta. Uderzenie trwało dwa dni, po czym dywizja skierowała się na Moerdijk. Atak rozpoczął się 3 listopada, a zakończył dopiero 9 listopada. Trudny teren uniemożliwiał szybki atak, a artyleria musiała zniszczyć niemieckie umocnienia, aby umożliwić czołgom przejście. Wówczas zaangażowano 20 dywizjonów artylerii z 1 Armii Kanadyjskiej, aby pomogły w wytyczaniu przejścia. Dopiero po sześciu dniach i silnym ataku 1 Dywizji Niemcy skapitulowali.
Po zdobyciu Moerdijk Polacy przeszli do obrony nad rzeką Mozą, prowadząc wypady rozpoznawcze aż do 7 kwietnia 1945 roku. Czas ten charakteryzował się ciągłymi patrolami, uzupełnianiem sprzętu oraz szkoleniem personelu.
Niemcy
8 kwietnia rozpoczęła się ostatnia wielka ofensywa aliantów na Zachodzie. 1 Dywizja Pancerna przekroczyła granicę niemiecką w rejonie Goch i uderzyła w kierunku Kanału Nadbrzeżnego (Küstenkanal). Nie zdołano go sforsować z marszu, a dopiero po silnym wsparciu lotniczym i artyleryjskim udało się przełamać obronę niemiecką.
2 pułk pancerny miał zaszczyt uwolnienia obozu jenieckiego dla kobiet-żołnierzy Armii Krajowej w Oberlangen. Były one pierwszymi kobietami-żołnierzami w historii wojen, które znalazły się w niewoli. Obóz liczył 1745 osób, w tym 9 niemowląt. Podpułkownik Stanisław Koszutski powiedział: „Żołnierze Armii Krajowej i Towarzysze Broni, to historyczny moment spotkania na ziemi niemieckiej dwóch Polskich Sił Zbrojnych. Dzień 18 kwietnia niech pozostanie na zawsze w Waszej Pamięci jako ukoronowanie dążeń i trudów. Niech żyje Polska!”.
Następnym zadaniem dywizji był atak na niemiecką bazę morską w Wilhelmshaven. Siły atakujące składały się z trzech kolumn: 3 Kanadyjskiej Dywizji Piechoty, 1 Polskiej Dywizji Pancernej i 4 Kanadyjskiej Dywizji Pancernej. Natarcie przebiegało w bardzo trudnym terenie Niziny Fryzyjskiej, z licznymi depresjami, kanałami, rzekami i zalewami.
4 maja dywizja dotarła pod zewnętrzny pierścień umocnień miasta i rozpoczęła przygotowania do szturmu. Dzień przed natarciem nadeszła wiadomość o upadku Berlina. W pasie natarcia 21 Grupy Armii Niemcy skapitulowali. 5 maja pułkownik dypl. Antoni Grudziński przyjął kapitulację dowództwa twierdzy, bazy Kriegsmarine, floty „Ostfrisland”, dziesięciu dywizji piechoty oraz ośmiu pułków piechoty i artylerii. Następnego dnia, ku zdziwieniu oficerów niemieckich, 1 Dywizja rozpoczęła okupację miasta i portu, zawieszając nad nimi polskie flagi.
W Wilhelmshaven wzięto do niewoli 2 admirałów, 1 generała, 1900 oficerów oraz 32 000 żołnierzy. Zdobyto 3 krążowniki, 18 okrętów podwodnych, 205 innych jednostek, 94 działa forteczne, 159 dział polowych, 560 ciężkich karabinów maszynowych, 40 000 karabinów, 280 000 pocisków artyleryjskich, 64 miliony sztuk amunicji strzeleckiej, składy min i torped oraz zapasy żywności dla 50 tysięcy ludzi na 3 miesiące.
Przez następne dwa lata Polacy, pod dowództwem generała Klemensa Rudnickiego, pełnili zadania okupacyjne na terenie północno-zachodnich Niemiec. W czerwcu 1947 roku 1 Dywizja została przeniesiona do Anglii, gdzie miała miejsce jej demobilizacja i rozbrojenie.
Obsada personalna 1 DPanc.
Dowódcy dywizji:
gen. bryg. Stanisław Maczek (25 II 1942 – 20 V 1945)
gen. bryg. Klemens Rudnicki (20 V 1945 – 10 VI 1947)
Zastępcy dowódcy dywizji:
płk dypl. Leon Mitkiewicz (26 VI 1942 – 22 I 1943)
płk dypl. Kazimierz Glabisz (I – XI 1943)
płk dypl. Kazimierz Dworak (XI 1943 – 1 II 1945)
wakat (II – X 1945)
płk dypl. Tadeusz Majewski (24 X 1945 – 10 VI 1946)
płk dypl. Bronisław Noël (do 10 VI 1947)
Dowódcy artylerii dywizyjnej:
płk dypl. Bronisław Noël (X 1943 – 1 II 1946)
płk art. Karol Maresch (do 10 VI 1947)
Szefowie sztabu dywizji:
ppłk/płk dypl. Bronisław Noël (9 VI 1942 – 9 I 1943)
płk dypl. Jerzy Levittoux (10 I 1943 – † 19 VII 1944)
mjr/ppłk dypl. Ludwik Antoni Stankiewicz (19 VII 1944 – 27 IX 1945)
ppłk dypl. Zbigniew Dudziński (do 1 VII 1946)
ppłk dypl. Ludwik Antoni Stankiewicz (do 10 VI 1947)
Komendanci Obozu Uzupełnień 1 DPanc:
ppłk Stanisław Kowalski (do 1 VIII 1944)
ppłk Jerzy Deskur (od 6 VIII 1944)
Zastępca komendanta Obozu Uzupełnień 1 DPanc:
mjr Antoni Tomaszewski
Inni:
ppłk dypl. Kajetan Czarkowski-Golejewski (oficer sztabu)
mjr kaw. Adam Łubkowski (dowódca plutonu prasowo-oświatowego)
mjr żand. Rudolf Klemens – szef żandarmerii (21 X 1942–12 III 1944)
mjr dypl. art. Aleksander Sulewski (I oficer sztabu dowódcy artylerii dywizyjnej)
rtm. Kamil Czarnecki (oficer operacyjny)
ks. Roman Mazierski (kapelan wyznania ewangelicko-reformowanego)
Eryk Rosin (oficer ds. sanitarnych)
Struktura organizacyjna dywizji
Kwatera Główna 1 Dywizji Pancernej (Divisional Headquarters)
- Szwadron Sztabowy
- Brytyjska Misja Łącznikowa
10 Brygada Kawalerii Pancernej (10th Polish Armoured Cavalry Brigade)
- Kwatera Główna 10 Brygady Kawalerii Pancernej (Brigade Headquarters)
- Szwadron dowodzenia
- 24 pułk ułanów (24th Polish Lancer Regiment)
- 1 pułk pancerny (1st Polish Armoured Regiment)
- 2 pułk pancerny (2nd Polish Armoured Regiment)
- 10 pułk dragonów (10th Polish Dragoon Regiment – Motor Battalion)
3 Brygada Strzelców (3rd Polish Infantry Brigade)
- Kwatera Główna 3 Brygady Strzelców (Brigade Headquarters)
- Kompania dowodzenia
- Batalion strzelców podhalańskich (Polish (Podhalian Highland) Light Infantry Battalion)
- 8 batalion strzelców (8th Polish Light Infantry Battalion)
- 9 batalion strzelców flandryjskich (9th Polish Light Infantry Battalion)
- 1 samodzielny szwadron CKM (1st Polish Machinegun Company)
Artyleria 1 DPanc
- Kwatera Główna Artylerii Dywizyjnej (Headquarters Armoured Divisional Artillery)
- Bateria Dowodzenia
- 1 pułk artylerii motorowej (1st Polish Field Artillery Regiment)
- 2 pułk artylerii motorowej (2nd Polish Field Artillery Regiment)
- 1 pułk artylerii przeciwlotniczej lekkiej (1st Polish Light Antiaircraft Regiment)
- 1 pułk artylerii przeciwpancernej (1st Polish Antitank Regiment)
Jednostki dywizyjne
- 1 batalion saperów (1st Polish Engineer Battalion)
- 10 kompania saperów
- 11 kompania saperów
- 1 kompania parkowa saperów
- pluton mostowy
- 1 batalion łączności
- szwadron dowodzenia łączności
- 1 szwadron łączności
- 2 szwadron łączności
- 3 szwadron łączności
- 10 szwadron łączności
- Oddziały Zaopatrywania
- 11 kompania zaopatrywania (zaopatrywania w żywność)
- 10 kompania zaopatrywania (zaopatrywania w amunicję)
- 3 kompania zaopatrywania (zaopatrywania w materiały pędne)
- kompania przewozowa piechoty
- Oddziały Warsztatowe (do VIII.1944 r. – Oddziały Techniczne)
- Kompania Warsztatowa Brygady Pancernej (do 1 XI 1943 r. – 10 Kompania Warsztatowa)
- Kompania Warsztatowa Brygady Strzelców (do 1 XI 1943 r. – 16 Kompania Warsztatowa)
- Oddziały Sanitarne
- 10 Lekka Kompania Sanitarna
- 11 Kompania Sanitarna
- 1 Polowa Stacja Opatrunkowa
- 1 Pluton Higieny
- Służba materiałowa
- 1 Park Materiałowy
- Pułk rozpoznawczy dywizji
- 10 Pułk Strzelców Konnych (10th Polish Mounted Rifle Regiment – Armoured Reconnaissance Regiment)
- Żandarmeria
- Szwadron Regulacji Ruchu (do 3 stycznia 1945 r.)
- 8 Szwadron Żandarmerii (od 3 stycznia 1945 r.)
- 2 Samodzielny Pluton Żandarmerii
- 3 Samodzielny Pluton Żandarmerii
- 6 Samodzielny Pluton Żandarmerii
- Drużyna Wywiadu Obronnego
- 8 Sąd Polowy
- Pluton Opieki nad Żołnierzem
- Kasa Polowa
- Poczta Polowa
- 1 Szwadron Czołgów Zapasowych
- Obóz Uzupełnień 1 DPanc.
Symbole dywizji
Odznaka specjalna
Została nadana 10 Brygadzie przez Naczelnego Wodza w rozkazie z 31 marca 1941 roku.
Naramiennik nosili wszyscy żołnierze przydzieleni do 10 Brygady Kawalerii Pancernej. Ci, którzy zostali przeniesieni z 10 Brygady do sztabów, komend itp., mieli prawo do noszenia czarnego naramiennika.
15 lutego 1945 roku prawo noszenia czarnych naramienników uzyskały wszystkie oddziały wchodzące w skład 1 Dywizji Pancernej.
Proporczyk
Oficerowie broni pancernej sztabu 1 Dywizji Pancernej nosili czarno-pomarańczowe proporczyki kroju kawaleryjskiego, natomiast szwadron sztabowy – czarne proporczyki z pomarańczowym trójkątem.
Groby żołnierzy
Większość żołnierzy dywizji, którzy polegli w Normandii, została pochowana na Polskim Cmentarzu Wojennym w Grainville-Langannerie, a z kampanii holenderskiej na Polskim Cmentarzu Wojskowym w Bredzie. Czesław Szewczyk publikuje informacje o grobach żołnierzy 1 Dywizji także na innych nekropoliach:
- Cloppenburg – cmentarz katolicki
- Oberlangen – cmentarz Stalag VI C
- Osterbrock w powiecie Emsland
- Cmentarz Wojenny Reichswald w Kleve (Niemcy)
- Münster – cmentarz leśny
- Thuine – cmentarz katolicki.
Polski Cmentarz Wojskowy w Lommel powstał w 1946 roku z inicjatywy brytyjskich władz dla polskich żołnierzy poległych podczas wyzwolenia Belgii. Przeniesiono tu szczątki polskich żołnierzy z różnych miejsc w kraju, w tym z 1 Dywizji Pancernej generała Stanisława Maczka oraz Dywizjonów 302, 308 i 317 Polskich Sił Powietrznych w Wielkiej Brytanii.
Przypisy
Bibliografia
Witold Biegański: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1990, s. 46. ISBN 83-03-02923-1.
Polski czyn zbrojny w II wojnie światowej, tom II, Walki formacji polskich na zachodzie 1939–1945, Warszawa 1981, opracowanie zbiorowe pod redakcją Witolda Biegańskiego,
Witold Biegański: Krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej, tom 5, Regularne jednostki Wojska Polskiego na zachodzie. Formowanie, działania bojowe, organizacja, metryki dywizji i brygad, Warszawa 1967.
EvanE. McGilvray: Marsz Czarnych Diabłów. Odyseja 1. Dywizji Pancernej generała Maczka, JarosławJ. Kotarski (tłum.), Poznań: Rebis, 2006, ISBN 83-7301-893-X, OCLC 830819179.
StefanS. Kazimierczak: Żołnierz losu nie wybierał, Warszawa: Wydaw. Min. Obrony Narodowej, 1982, ISBN 83-11-06697-3, OCLC 830304906. Brak numerów stron w książce.
Jerzy Murgrabia: Symbole wojskowe Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Wydawnictwo Bellona, 1990. ISBN 83-11-07825-4.
Franciszek Skibiński: Wojska pancerne w II wojnie światowej, Warszawa 1982,
Jan Suliński: Żandarmeria organ bezpieczeństwa armii 1918–1945, Warszawa 2003, ISBN 83-912638-5-1,
Juliusz S. Tym: Szkolić… Doskonalić… Być w gotowości do… Polskie jednostki pancerne w Wielkiej Brytanii w latach 1943-1946. Warszawa: Wydawnictwo Tetragon, 2013. ISBN 978-83-63374-16-7.
Zbigniew Wawer: Wojsko Polskie w Wielkiej Brytanii 1940–1947, Warszawa 1992,
Tadeusz Wysocki: 1 Polska Dywizja Pancerna 1939–1947. Geneza i dzieje, Warszawa 1994, ISBN 83-11-08219-7,
Marian Żebrowski: Zarys historii polskiej broni pancernej 1918-1947. Londyn: Zarząd Zrzeszenia Kół Oddziałów Broni Pancernej, 1971.
Linki zewnętrzne
Historia dywizji (Pl, Eng, Fr) na stronie memorial-montormel.org
OOB Dywizji podczas bitwy pod Falaise (PDF)
Rotmistrz Kazimierz Duda – 1. Dywizja Pancerna – szwadron C.K.M.. opusmedia.fr. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-05)].