1 Dywizja Grenadierów (fr. 1ère Division des Grenadiers) – jednostka piechoty Wojska Polskiego, która istniała we Francji w latach 1939–1940.
Powstanie i organizacja
Dywizja ta była pierwszą dużą jednostką Wojska Polskiego sformowaną na terenie Francji. Proces jej formowania rozpoczął się już w połowie września 1939 roku w obozie ćwiczebnym w Camp de Coëtquidan. Wówczas, w porozumieniu z rządem francuskim, ogłoszono mobilizację polskich obywateli zamieszkujących Francję oraz zaciąg ochotniczy wśród Polaków emigrantów.
13 listopada 1939 roku Naczelny Wódz, gen. Władysław Sikorski, wydał oficjalny rozkaz o utworzeniu 1 Dywizji Piechoty. Dowództwo dywizji powierzono płk. Stanisławowi Maczkowi, który był wówczas dowódcą polskich oddziałów w Coëtquidan, a jednocześnie został awansowany na generała brygady. W styczniu 1940 roku dowództwo nad dywizją objął płk dypl. Bronisław Duch, który od 3 maja 1940 roku był już generałem brygady oraz głównym organizatorem jednostki.
Podstawowe kadry stanowiły rezerwiści z ośrodków szkoleniowych oraz żołnierze z oddziałów polskich zgromadzonych w Coëtquidan, uzupełniani przez nowo powołanych żołnierzy z poboru i ewakuacji.
Umundurowanie żołnierzy pochodziło z czasów I wojny światowej i miało błękitny kolor, co nie odpowiadało wymaganiom ówczesnego pola walki. W jednostce panował również niedobór sprzętu i uzbrojenia. W połowie lutego dywizja przekazała trzy najlepiej wyszkolone bataliony oraz sprzęt do tworzącej się brygady podhalańskiej.
W drugiej połowie kwietnia 1940 roku dywizja została przetransportowana do strefy przyfrontowej w okolicach Colombey-les-Belles w Lotaryngii. Tam w szybkim tempie zdobywano sprzęt i prowadzono szkolenie. Problemy organizacyjne były potęgowane przez nieprzychylne nastawienie lokalnej ludności. Żołnierze złożyli przysięgę 25 maja 1940 roku.
W czerwcu 1940 roku 1 Dywizja Grenadierów osiągnęła liczebność 16 165 żołnierzy, stając się w pełni gotową jednostką bojową.
Obsada personalna Kwatery Głównej
Obsada Kwatery Głównej:
- dowódca dywizji – gen. bryg. Bolesław Bronisław Duch
- dowódca piechoty dywizyjnej – płk dypl. Zygmunt Grabowski
- oficer sztabu – mjr dypl. piech. Jan Franciszek Wawrzkiewicz
- oficer sztabu – kpt. dypl. piech. Mieczysław Józef Czupryna
- oficer sztabu – kpt. łącz. Tadeusz Justyn Szulc
- dowódca artylerii dywizyjnej – gen. bryg. Rudolf Niemira
- oficer sztabu – ppłk dypl. art. Zdzisław Grzymirski
- dowódca saperów – ppłk sap. Teodor Leon Zaniewski
- dowódca taborów – mjr kaw. Stanisław Bartlitz
- szef sztabu – ppłk dypl. Józef Skrzydlewski
- szef Oddziału I – kpt. dypl. piech. Kazimierz Konrad Czechowski
- szef Oddziału II – kpt. dypl. pil. Roman Czerniawski
- szef Oddziału III – mjr dypl. piech. Witold Bronisław Sujkowski
- szef Oddziału IV – mjr dypl. art. Olgierd Dunin-Borkowski
- szef służby intendentury – mjr int. z wsw Kazimierz Józef Kuźniarski
- szef służby zdrowia – mjr lek. dr Ludwik Krzewiński
- szef służby weterynaryjnej – mjr lek. wet. dr Stefan Włodzimierz Kejdana
- komendant kwatery głównej – mjr Tadeusz Müller
Struktura organizacyjna
Dywizja była formowana według etatów francuskich.
Kwatera Główna 1 Dywizji Grenadierów:
- 1 pułk grenadierów Warszawy
- 2 pułk grenadierów wielkopolskich im. Bolesława Chrobrego
- 3 pułk grenadierów śląskich
- 1 oddział rozpoznawczy im. Księcia Józefa Poniatowskiego
- 1 Wileński pułk artylerii lekkiej im. gen. Bema
- 1 Pomorski pułk artylerii ciężkiej
- 1 Modliński batalion saperów im. Tadeusza Kościuszki
- 1 Gdański batalion łączności
- dywizyjna kompania pionierów
- dywizyjne zgrupowanie przeciwpancerne
- dywizyjna kompania samochodowa
- dywizyjny park artylerii i pionierów
- park saperów
- dywizyjna grupa sanitarna
- sąd polowy
- poczta polowa
- dywizyjna czołówka kulturalno-oświatowa (świetlicowa)
Dywizja liczyła:
- oficerów – 580
- podoficerów – 2600
- szeregowych – ok. 13 000
Sprzęt dywizji obejmował:
- 12 000 karabinów
- 336 ręcznych karabinów maszynowych
- 176 ciężkich karabinów maszynowych
- 27 moździerzy kal. 60 mm
- 24 moździerze kal. 81 mm
- 54 działa przeciwpancerne kal. 25 mm
- 8 dział przeciwpancernych kal. 47 mm
- 36 armat kal. 75 mm
- 24 haubice kal. 155 mm
- 560 samochodów
- 1600 wozów i biedek
Działania bojowe
Pod koniec kwietnia 1940 roku dywizja została skierowana do rejonu Colombey-les-Belles w Lotaryngii, a następnie w połowie maja do Lunéville. 18 maja 1940 roku weszła w skład XX korpusu armii francuskiej, który składał się z 52 Dywizji Piechoty oraz grupy fortecznej Sarry, znajdującej się na terenie linii Maginota. Na początku poszczególne oddziały dywizji zostały przydzielone do jednostek francuskich. Dopiero 14 czerwca 1940 roku, kiedy Niemcy zaatakowali wojska francuskie, dywizja wystąpiła jako całość, broniąc środkowego odcinka XX Korpusu. 15 czerwca 1940 roku dywizja przez cały dzień odpierała ataki w obrębie swojego odcinka obrony, jednak z uwagi na wycofanie się francuskiej 52 Dywizji Piechoty, w nocy musiała się wycofać w rejon Dieuze.
16 czerwca dywizja broniła się tam, a jej artyleria (1 pal) wespół z artylerią francuską (I/17 pal) powstrzymywała natarcie II batalionu 499 niemieckiego pułku piechoty, zadając mu znaczne straty (wśród poległych był m.in. dowódca batalionu, major Hutterer). W nocy dywizja wycofała się na linię kanału Marna – Ren, gdzie zajęła pozycje obronne pod Lagarde. Tam broniła się przez następne dwa dni, lecz w obliczu rozbicia francuskiej 52 Dywizji Piechoty i wycofania grupy fortecznej Sarry, musiała się przenieść w rejon lasów pod Baccarat. Zajęła pozycje obronne w pobliżu miejscowości Merviller. 19 czerwca 1940 roku XX Korpus został okrążony, a razem z nim 1 Dywizja Grenadierów. Tego dnia dywizja zajęła swoją ostatnią pozycję obronną w rejonie Raon-l’Étape. 21 czerwca 1940 roku gen. bryg. Bronisław Duch, wobec niemożności kontynuowania walk oraz w związku z rozpoczęciem rozmów w sprawie zawieszenia broni z Niemcami, podjął decyzję o rozwiązaniu dywizji i przedzieraniu się żołnierzy na południe Francji lub do Szwajcarii. Tego dnia dywizja przestała istnieć. Części żołnierzy udało się dotrzeć do Wielkiej Brytanii, w tym także dowódcy dywizji gen. bryg. Bronisławowi Duchowi.
Straty 1 Dywizji Grenadierów podczas kampanii francuskiej wyniosły około 5200 żołnierzy.
Symbole dywizji
Odznaka pamiątkowa
2 lipca 1943 roku Naczelny Wódz WP zatwierdził rozkaz nr 3, na mocy którego wprowadzono odznakę pamiątkową 1 Dywizji Grenadierów, którą otrzymali wszyscy żołnierze tej jednostki.
Odznaka ma wymiary 52 x 26 mm, wykonana jest z mosiądzu i białego metalu, srebrzona oraz lekko oksydowana na kolor starego srebra. Ma kształt tarczy, na której znajduje się stylizowany orzeł polski, stanowiący tło krzyża lotaryńskiego, nawiązującego do miejsca powstania jednostki. Na obwodzie tarczy umieszczono dewizę jednostki: „Bóg-Honor-Ojczyzna”. W dolnej części tarczy widnieje „płonący granat” – symbol grenadierów, a na nim inicjały dywizji „D1G”. Odznaka mocowana była nakrętką firmową na lewej górnej kieszeni munduru. Projektantem był ppor. Marian Walentynowicz, a wykonawca to Zakład Kirkwood and Son z Edynburga.
Barwy dywizji
granatowa patka z żółtą wypustką
Pamięć o dywizji
Po zakończeniu wojny w Wielkiej Brytanii powstał Związek Grenadierów – organizacja kombatantów 1 Dywizji Grenadierów.
W 1970 roku, z okazji trzydziestej rocznicy walk 1 Dywizji Grenadierów pod Lagarde, odsłonięto pomnik upamiętniający żołnierzy dywizji poległych w walkach na terenie Lotaryngii.
W 1989 roku w Białymstoku (przy ul. M. Curie-Składowska 7/9) odsłonięto pomnik poświęcony „Polskim Siłom Zbrojnym na Zachodzie 1939–1945”, na którym umieszczono epitafium upamiętniające 1. Dywizję Grenadierów.
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
Witold Biegański: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1990. ISBN 83-03-02923-1.
Witold Biegański: Wojsko Polskie: krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej. 5, Regularne jednostki Wojska Polskiego na Zachodzie: formowanie, działania bojowe, organizacja, metryki dywizji i brygad. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1967.
Zygmunt Kosior: Bitwa pod Lagarde: Studium. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1965.
Tadeusz Medycki: Widzieć przyszłość jasną. Wyd. UAM Poznań 2008.
Józef Smoliński: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie: 1939-1945. Warszawa: „Egros”, 1997. ISBN 83-86268-66-2. Brak numerów stron w książce.
Jan Partyka: Odznaki i oznaki PSZ na Zachodzie 1939-1946. Rzeszów: Wydawnictwo Libri Ressovienses, 1997. ISBN 83-902021-9-0.
Józef Smoliński, Wojsko Polskie we Francji, Warszawa 1995.
Polskie Siły Zbrojne w Drugiej Wojnie Światowej. Tom II. Kampanie Na Obczyźnie. Część 1. Instytut Historyczny im. gen. Sikorskiego. Londyn 1959.
Janusz Zuziak: Wojsko polskie we Francji. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2013. ISBN 978-83-7399-580-2.