1 Czechosłowacka Brygada Partyzancka im. Jana Žižki (czes. 1. československá partizánská brigáda Jana Žižky lub Partyzánská brigáda Jana Žižky z Trocnova) była największą jednostką partyzancką w okupowanym przez III Rzeszę Protektoracie Czech i Moraw (obecnie Republika Czeska). Początkowo znana jako oddział Ušiaka-Murzina, została sformowana i przeszła szkolenie na terenie Związku Radzieckiego. W sierpniu 1944 roku jednostka przeprowadziła desant spadochronowy na Słowacji, a po przybyciu na Morawy rozpoczęła właściwe działania pod koniec 1944 roku.
Obszar działalności brygady obejmował walkę partyzancką, w tym akcje wywiadowcze i dywersyjne. Na początku maja 1945 roku w jej szeregach znajdowało się 1232 partyzantów. Wśród członków brygady znalazł się również Alexander Dubček, późniejszy I sekretarz Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Czechosłowacji oraz inicjator Praskiej Wiosny.
Tło historyczne
Niemiecka okupacja Czechosłowacji
W 1938 roku kanclerz Adolf Hitler ogłosił zamiar włączenia Kraju Sudetów (niem. Sudetenland), regionu Czechosłowacji zamieszkanego głównie przez Niemców sudeckich, do III Rzeszy. W ramach doktryny appeasementu, rządy Francji i Wielkiej Brytanii próbowały uniknąć wybuchu wojny, ustępując III Rzeszy. Przywódcy europejskich państw, w tym brytyjski premier Neville Chamberlain, zgodzili się na żądania Hitlera. Na konferencji w Monachium, pod koniec września 1938 roku, zawarto układ w zamian za obietnicę wstrzymania dalszej agresji terytorialnej ze strony nazistów, mimo że czechosłowaccy delegaci nie wzięli w nim udziału.
14 marca 1939 roku ogłoszono niepodległość marionetkowej Pierwszej Republiki Słowackiej. Prezydent Czechosłowacji Emil Hácha został wezwany do Berlina, gdzie Hitler wymusił na nim zgodę na okupację pozostałych czeskich ziem oraz ich reorganizację w Protektorat Czech i Moraw pod kontrolą III Rzeszy. W efekcie, zachodnia część Czechosłowacji znalazła się pod niemiecką okupacją, a Francja i Wielka Brytania nie zareagowały, mimo wcześniejszych sojuszy obronnych z Czechosłowacją.
Polityka rasowa nazistów klasyfikowała naród czeski jako Aryjczyków, co kwalifikowało ich do germanizacji. W związku z tym, warunki niemieckiej okupacji w Czechach były mniej dotkliwe niż w innych krajach zamieszkałych przez Słowian. Na przykład, racje żywnościowe dla ludności cywilnej na terenie Protektoratu były zbliżone do tych w Rzeszy. Czeska ludność doświadczyła militaryzacji gospodarki, zaniku praw politycznych i obywatelskich, a także deportacji do Niemiec w celu przymusowych robót. W tym czasie co najmniej 20 tysięcy Czechów zginęło w egzekucjach, a tysiące trafiły do obozów koncentracyjnych. Choć skala przemocy wobec ludności cywilnej była mniejsza niż w innych okupowanych krajach wschodniej Europy, narastała nienawiść do okupanta oraz wsparcie dla oddziałów partyzanckich.
Ruch oporu
Mimo dużego społecznego poparcia dla ruchu oporu, warunki do prowadzenia działań partyzanckich na terenie Protektoratu Czech i Moraw były niekorzystne. W okupowanym kraju brakowało broni, mimo wcześniej relatywnie liberalnego prawa do jej posiadania. Protektorat charakteryzował się wysokim zagęszczeniem ludności i urbanizacją, co uniemożliwiało organizację oddziałów partyzanckich oraz szkolenia w lasach czy górach. Dodatkowo, infrastruktura komunikacyjna pozostawała w rękach nazistów, a liczna mniejszość niemiecka współpracowała z okupantem, co dodatkowo utrudniało działania.
Po objęciu władzy przez Reinharda Heydricha w 1941 roku, brutalność i represje wobec obywateli wzrosły, co spowodowało zlecenie zamachu na Heydricha przez Brytyjczyków w maju 1942 roku. W odwecie, naziści wymordowali ponad tysiąc Czechów, w tym wszystkich mieszkańców wsi Lidice. Część byłych członków partyzantki uciekła w góry Moraw i zaczęła organizować oddziały. Pierwszym udokumentowanym oddziałem była Zielona Kadra (Zelený kádr), działająca od 1942 roku w rejonie czesko-słowackiej granicy. Inne oddziały, takie jak Biała Lwica (Bílá lvice), prowadziły działalność w miastach, zajmując się sabotażem i współpracując z lokalną ludnością. Od kwietnia 1944 roku, kilka grup przeszkolonych w Wielkiej Brytanii przeprowadziło desanty spadochronowe na Morawach, aby prowadzić działania wywiadowcze. Historyk Detlef Brandes zauważa, że skuteczny opór w Protektoracie rozpoczął się po sformowaniu brygady imienia Jana Žižki.
Historia
Powstanie jednostki
Pod koniec 1943 roku czescy politycy komunistyczni nawiązali kontakt z rządem Związku Radzieckiego w celu zorganizowania ruchu oporu w Protektoracie Czech i Moraw oraz Słowacji. Partyzanci byli szkoleni w Swiatoszynie (obecnie w Kijowie) i mieli wyprzedzić wyzwoleńcze uderzenie Armii Czerwonej na terenach byłej Czechosłowacji. Poprzez desanty spadochronowe, oddziały rozmieszczono kolejno w Zakarpaciu, na Słowacji i Morawach.
Na początku jednostka liczyła 21 partyzantów, głównie Słowaków, a także kilku uchodźców z Węgier i obywateli Związku Radzieckiego, którzy wcześniej walczyli na Białorusi i Krymie. Pierwszym dowódcą został Słowak Ján Ušiak, a jego zastępcą Tatar Dajan Bajanowicz Murzin.
W nocy z 21 na 22 sierpnia 1944 roku, a także w nocy z 30 na 31 sierpnia, oddział Ušiaka-Murzina przeprowadził desant spadochronowy w okolicach wsi Sklabiňa pod Martinem. Dzień przed desantem lokalny oddział partyzancki ogłosił przywrócenie czechosłowackiej władzy. Początkowo partyzanci mieli przekroczyć pasmo Wielkiej Fatry i rozpocząć działania w północno-zachodniej Słowacji, jednak plany te zmienił wybuch słowackiego powstania narodowego 29 sierpnia 1944 roku. Pierwszym zadaniem jednostki był rekonesans niemieckiej kontrofensywy w regionie. 6 września oddział Ušiaka, zgodnie z wcześniejszym rozkazem, wyruszył w kierunku Moraw, dołączając do niego wielu Czechów, Słowaków oraz uchodźców z marionetkowej armii słowackiej, w tym Alexander Dubček, który przed dołączeniem do brygady walczył przeciwko reżimowi księdza Jozefa Tisy.
Droga na Morawy
Partyzanci, aby przekroczyć granicę, musieli działać ostrożnie. Przed dotarciem do wsi Štiavnik, wdali się w dwie potyczki. W wiosce, oddział Ušiaka, już z 150 partyzantami, zajął miejsce lokalnej policji oraz oddziału słowackiej armii, które zdezerterowały i dołączyły do brygady. Jednostka, która umiejscowiła się na tyłach niemieckich, była wzmacniana przez uciekinierów z Protektoratu, w tym Czechów oraz radzieckich jeńców wojennych z obozów w Saksonii. Patronem jednostki został husyta Jan Žižka, legendarny dowódca z czasów piętnastowiecznych wojen.
Naziści starali się powstrzymać napływ Czechów do oddziałów walczących w powstaniu, zamykając granicę między Protektoratem a Słowacją oraz wprowadzając karę śmierci za jej nielegalne przekroczenie. W nocy z 21 na 22 września oraz z 24 na 25 września, oddział partyzantów bezskutecznie próbował przekroczyć granicę, wdając się w potyczki z niemiecką strażą graniczną. 28 września Murzin z sześćdziesięcioma partyzantami przekroczył granicę; po słowackiej stronie pozostało 300 żołnierzy, a do oddziału wciąż dołączali nowi chętni do walki. Na początku października granicę wzmocniło 300 esesmanów, co zablokowało dalszy ruch partyzantów na Morawy. 10 października Niemcy zaatakowali Štiavnik, gdzie napotkali opór partyzancki. Po trzech dniach walk, partyzanci po słowackiej stronie stracili około 200 żołnierzy, jednak 130-140 partyzantów przeszło na stronę czeską.
Działania na Morawach
Na Morawach oddział zajął opuszczony domek myśliwski na stokach Magurki w Beskidzie Morawsko-Śląskim. Wkrótce nawiązał kontakt z oddziałami z operacji Wolfram, które również działały w tym regionie po szkoleniu w Wielkiej Brytanii. 14 października amerykańskie lotnictwo zbombardowało okolicę, co według Murzina przyciągnęło uwagę nazistów na partyzancką kryjówkę. W obawie przed dekonspiracją, cały oddział przeniósł się do leśnej bazy jednostki Wolfram w Trojačce. Oddziały Wolfram czekały na brytyjskie zrzuty zaopatrzenia, więc Murzin wymienił 21 partyzantów na gotówkę, co pozwoliło na dalsze działania.
Jednym z partyzantów z wymiany był Stanislav Kotačka, drobny przestępca, który uniknął transportu do obozu koncentracyjnego po dołączeniu do oddziału. W październiku zabił jednego z partyzantów grupy Wolfram w lasach Trojački i zgłosił się do Niemców, oferując informacje o kryjówce w zamian za zniszczenie jego akt. 23 października o godzinie 4:30 poprowadził grupę 300 niemieckich żołnierzy do bazy Wolfram, jednak partyzanci zdołali uciec. W odwecie Niemcy podpalili budynki i terroryzowali ludność cywilną w okolicach Trojački. Brygada Žižki oddzieliła się od oddziału Wolfram i założyła nową kryjówkę w rejonie szczytu Čertův mlýn, korzystając z pomocy materialnej i wywiadowczej lokalnej ludności, w tym członków innej organizacji partyzanckiej – Obrony Narodu.
Dwie grupy partyzantów, pod dowództwem Iwana Pietrowicza Stiepanowa i Wiktora Szewcowa-Grekowskiego, przemieściły się na południowy zachód, nawiązując kontakt z innymi partyzantami w okolicach Vsetína. Obie grupy zdobyły ubrania, zapasy, broń i amunicję potrzebną do przetrwania zimy, przeprowadzając napady na posterunki policji (często współpracując z zakonspirowanymi czeskimi policjantami). Do końca października oddział liczył 200 partyzantów (mężczyzn i kobiet), podzielonych na cztery podgrupy, z których jedna pełniła wartę w kryjówce, podczas gdy pozostałe trzy prowadziły działania w terenie.
Niemieckie działania
Podstęp Gestapo
Niemcy intensywnie zwalczali ruch oporu na Morawach, a działania brygady nie umknęły uwadze Gestapo. Tajna policja próbowała wywabić dowództwo oddziału z kryjówki, podszywając się za dowódców oddziałów komunistycznej partyzantki i prosząc o spotkanie. Ušiak nie był świadomy, że większość oddziałów partyzanckich w okolicy została zinfiltrowana przez Gestapo, a ich członkowie zostali aresztowani i rozstrzelani. 2 listopada Ušiak zgodził się na spotkanie z rzekomymi partyzantami w pobliżu kryjówki oddziału. Gestapo, nie nawiązując kontaktu z niemieckim wojskiem, które zwalczało partyzantów w okolicy, otworzyło ogień do obu stron, biorąc je za partyzantów. Ušiak i Murzin zostali ranni i rozproszyli się w przeciwnych kierunkach; Ušiak ukrył się u mieszkańców Čeladnej, jednak 3 listopada został zdemaskowany i popełnił samobójstwo, aby uniknąć aresztowania. Murzin przez trzy tygodnie ukrywał się w lesie, nie informując pozostałych partyzantów. Jeden z nich został aresztowany przez Niemców i ujawnił nazwiska cywilów, którzy wspierali oddział. Następnego dnia Niemcy zorganizowali atak na kryjówkę, w wyniku którego czterech partyzantów zginęło, a kolejnych dwóch zostało aresztowanych.
Operacja „Cietrzew”
Rankiem 16 listopada rozpoczęła się operacja Cietrzew (niem. Auerhuhn, czes. operace Tetřev), w ramach której niemieckie wojska oddzieliły obszar między miejscowościami Rožnov, Frenštát, Staré Hamry, Chata Bečvice i Čeladná. Obszar wewnątrz 55-kilometrowego kordonu był starannie pilnowany, co uniemożliwiało wjazd lub wyjazd. Niemcy opracowali system haseł i odzewów, aby zminimalizować ryzyko infiltracji. Lokalne dowództwo, pod przewodnictwem Generalleutnanta Hansa Windecka, miało na celu wywabić partyzantów z gęstych lasów na wschodzie kordonu na otwarte tereny na zachodzie, co miało doprowadzić do rozbicia oddziałów Žižki i Wolfram. Do operacji Niemcy dysponowali 13 tysiącami żołnierzy i policjantów, jednak trudne warunki pogodowe, pomoc ludności cywilnej oraz słaba komunikacja między Wehrmachtem a policją utrudniały wykonanie planu. Georg Attenberger, jeden z oficerów SS, zauważył niedostateczne przeszkolenie żołnierzy Wehrmachtu i opieszałość miejscowej policji.
Mimo liczebnej przewagi, operacja zakończyła się śmiercią tylko ośmiu partyzantów, a straty wśród ludności cywilnej szacuje się na 13 do 40. W ciągu operacji sześciu Niemców zginęło, a trzech zostało rannych, a po jej zakończeniu nie odnotowano aktywności partyzanckiej w obrębie kordonu. Poza kordonem działania partyzantów nasiliły się, jednak brygada Žižki straciła swoją kryjówkę, zapasy oraz kontakt radiowy z oddziałami Armii Czerwonej. Operacja Cietrzew miała jeszcze jeden efekt; od tego momentu ludność cywilna mniej chętnie pomagała partyzantom zarówno materialnie, jak i informacyjnie. W trakcie operacji partyzanci nie wiedzieli o losie swoich dowódców, a Murzin dotarł do nowej kryjówki w górach Hostyńsko-Wsetyńskich dwa tygodnie później.
Operacja Cietrzew nie zakończyła kontrofensywy przeciwko partyzantom na Morawach. Z czeskim ruchem oporu walczyły 20 Regiment i 31 Grupa Specjalna Waffen-SS, która miała doświadczenie w zwalczaniu ruchu oporu w Jugosławii i charakteryzowała się szczególną brutalnością wobec ludności cywilnej. Niemieccy funkcjonariusze zabijali cywilów podejrzewanych o wspieranie partyzantów, w tym dochodziło do przypadków palenia ich żywcem lub brutalnych pobić ciężarnych kobiet. Żołnierze 16 Rosyjskiej Armii Wyzwoleńczej utworzyli fałszywy oddział partyzancki, jednak partyzanci szybko odkryli podstęp.
Reorganizacja
Grupy Stiepanowa i Szewcowa-Grekowskiego, po ucieczce z kordonu, przystąpiły do reorganizacji brygady. Po śmierci Ušiaka, dowództwo objął Murzin, który przegrupował jednostkę i zmienił taktykę bojową. Brygadę podzielono na mniejsze grupy, które mogły prowadzić działania na większym obszarze, a oddział unikał długotrwałego przebywania w jednym miejscu. W wyniku doświadczenia bojowego, inne funkcje dowódcze objęli głównie radzieccy uciekinierzy z niemieckich obozów jenieckich. Do końca wojny brygada rozrosła się i zdecentralizowała, operując na coraz większych obszarach wschodnich i środkowych Moraw.
Wraz z rozrostem brygady zaczęło brakować żywności, broni i amunicji, co skłoniło Murzina do ograniczenia liczby nowych rekrutów w leśnych oddziałach. Priorytetowo traktowano zbiegłych jeńców wojennych oraz zdekonspirowanych członków czeskiego ruchu oporu, którzy w ten sposób mogli uniknąć aresztowania i egzekucji. Niektórzy członkowie brygady prowadzili podwójne życie, uczestnicząc w akcjach jedynie nocą. Partyzanci, którzy nie mogli dołączyć do oddziału, organizowali własne grupy partyzanckie, na przykład w pobliskich miastach.
Po operacji Cietrzew
Oprócz zakłócania niemieckich działań, innym strategicznym celem brygady były działania zwiadowcze. 12 listopada 1944 roku brygada straciła kontakt radiowy z Armią Czerwoną, który udało się odzyskać pod koniec grudnia po desancie spadochroniarzy z Luča. W międzyczasie oddział został uznany przez radzieckie dowództwo za stracony, co doprowadziło do konfliktu między „starą” brygadą a wywiadowcami z 1 Frontu Ukraińskiego.
Partyzanci zbierali informacje o położeniu, uzbrojeniu i liczebności niemieckich jednostek, a także o magazynach broni i amunicji oraz umocnieniach. Brygada była w stanie raportować o ruchach wojsk III Rzeszy oraz o lokalnej ludności, zarówno czeskich współpracownikach, jak i niemieckich kolaborantach oraz etnicznych Niemcach. Współpraca z zakonspirowanymi lokalnymi policjantami miała duże znaczenie, ponieważ sabotowali oni działania Niemców lub osobiście walczyli po stronie partyzantów. Najwyżej postawionym współpracownikiem był major Josef Hübner, dowódca niemieckich koszar w Holešovie, który przemycał informacje przez swojego szofera.
W porównaniu do liczebności brygady, jej działania były ograniczone przez dostępność broni. Po operacji Cietrzew doszło do rozproszenia oddziału, który stracił większość amunicji i materiałów wybuchowych. W grudniu 1944 roku brygada była zmuszona zawiesić działania, skupiając się na reorganizacji i zdobywaniu broni, a w styczniu 1945 roku wznowiła operacje. Na początku ostatniego roku wojny, przez Morawy przemieszczały się liczne oddziały niemieckie i węgierskie. Brygada zdobywała uzbrojenie nie tylko poprzez ataki na konwoje wojskowe, ale również dzięki wymianom broni z wycofującymi się żołnierzami węgierskimi w zamian za żywność.
Brygada unikała bezpośrednich starć z większymi niemieckimi oddziałami, koncentrując się na akcjach dywersyjnych. Wycofywanie się Niemców było sukcesywnie utrudniane przez wysadzanie linii kolejowych, mostów oraz infrastruktury telekomunikacyjnej i energetycznej. Do tych celów partyzanci wykorzystywali prowizoryczne bomby wykonane z komponentów przejętych od Niemców lub cywilów. Źródła wskazują na przykład na bombę ważącą 600 kilogramów, skradzioną w styczniu 1945 roku, która miała być użyta do wysadzania skał w kamieniołomie. Wysadzeniami kierowali Czesi, głównie cywile z doświadczeniem bojowym lub inżynierskim, którzy chętnie dołączali do oddziału. Do marca 1945 roku brygada Žižki była w stanie organizować codzienne napady, jednym z nich było porwanie Generalleutnanta Dietricha von Müllera, jednego z dowódców 16 Dywizji Pancernej, 19 kwietnia 1945 roku.
Koniec wojny i demobilizacja
26 kwietnia linia frontu zbliżyła się do obszaru działalności brygady. Wielu partyzantów zdecydowało się dołączyć do wywiadowczych oddziałów Armii Czerwonej, które przemieszczały się na zachód. Miesiąc później brygada została oficjalnie zdemobilizowana po zakończeniu poszukiwań niemieckich żołnierzy ukrywających się w górach i lasach Moraw. Według powojennego raportu Murzina, 5 maja 1945 roku brygada liczyła 1232 członków. W trakcie jej istnienia w brygadzie walczyło 1553 partyzantów (w tym kobiety), z czego 304 zginęło, a 208 zostało rannych.
Dziedzictwo
W powojennej Czechosłowacji 1126 członków brygady zostało odznaczonych, co stanowi największą liczbę wśród wszystkich oddziałów partyzanckich z okresu II wojny światowej. Brygada jest jednak krytykowana przez współczesnych historyków za swoją podległość Związkowi Radzieckiemu. Niektóre źródła wskazują na faworyzowanie członków brygady przez komunistyczny rząd Czechosłowacji w porównaniu do innych oddziałów i organizacji partyzanckich.
Przypisy
Bibliografia
Karel Bartošek: The Prague Uprising. Artia, 1965. (ang.). Brak numerów stron w książce
Detlef Brandes: Češi pod německým protektorátem: okupační politika, kolaborace a odboj 1939-1945. Prostor, 1999. ISBN 978-80-7260-028-1. (cz.). Brak numerów stron w książce
Chad Carl Bryant: Prague in Black: Nazi Rule and Czech Nationalism. Harvard University Press, 2007. ISBN 978-0-674-02451-9. (ang.). Brak numerów stron w książce
Assassination — Operation Arthropoid, 1941–1942. Ministerstwo Obrony Czech, 2002. (ang.).
Josef Černota: Úryvky z válečných let 1939 – 1945. 1990. (cz.). Brak numerów stron w książce
Wadim Erlichman: Potieri narodonaselenija w XX wiekie: sprawocznik. Moskwa: Russkaja panorama, 2004. ISBN 5-93165-107-1. (ros.). Brak numerów stron w książce
Benjamin Frommer: National Cleansing: Retribution Against Nazi Collaborators in Postwar Czechoslovakia. Cambridge University Press, 2005. ISBN 978-0-521-00896-9. (ang.). Brak numerów stron w książce
Marie Hrošová: Na každém kroku boj. Český svaz bojovníků za svobodu, 2012. (cz.). Brak numerów stron w książce
Stanislav J. Kirschbaum: A History of Slovakia: The Struggle for Survival. St. Martin’s Press, 2016. ISBN 978-1-250-11475-4. (ang.). Brak numerów stron w książce
J. Noakes, G. Pridham: Nazism 1919–1945: Foreign Policy War, and Racial Extermination. Wyd. 2nd. T. 3. Devon: University of Exeter Press, 2010. (ang.). Brak numerów stron w książce
Josef Přikryl: 1. československá partizánská brigáda Jana Žižky (srpen-listopad 1944). Profil, 1976. (cz.). Brak numerów stron w książce
Kongres Stanów Zjednoczonych: Elimination of German resources for war. Komisja Sił Zbrojnych Senatu Stanów Zjednoczonych: United States Government Publishing Office, 1945. (ang.). Brak numerów stron w książce
Protipartyzánská operace Tetřev v roce 1944. Uniwersytet Masaryka, 2013. (cz.). Brak numerów stron w książce
Max Williams: Reinhard Heydrich: The Biography, Volume 2—Enigma. Church Stretton: Ulric Publishing, 2003. ISBN 978-0-9537577-6-3. (ang.). Brak numerów stron w książce
Konfident brněnského gestapa Stanislav Kotačka. Uniwersytet Masaryka, 2011. (cz.).