1 Brygada Kawalerii Narodowej
1 Brygada Kawalerii Narodowej była jednostką jazdy koronnej w Rzeczypospolitej Obojga Narodów.
Inne nazwy:
W okresie istnienia czterech brygad, które trwało do jesieni 1789 roku, była znana jako Brygada Kawalerii Narodowej w Dywizji Wielkopolskiej. Często określano ją także jako Wielkopolską Brygadę Kawalerii Narodowej lub Brygadę 4 Kawalerii Narodowej Dywizji Wielkopolskiej.
Formowanie i zmiany organizacyjne
Jednostka została utworzona w 1776 roku z chorągwi husarskich i pancernych z partii wielkopolskiej pod nazwą Brygady Kawalerii Narodowej Wielkopolskiej. Pod koniec 1789 roku chorągwie tej brygady otrzymały numery porządkowe od 1 do 24 w broni Kawalerii Narodowej. W październiku 1789 roku rozpoczęto reorganizację brygad kawalerii, w wyniku czego z dziesięciu chorągwi Wielkopolskiej KN oraz dwóch chorągwi Półbrygady Małopolskiej powstała 1 Brygada Kawalerii Narodowej pod dowództwem brygadiera Stanisława Łuby, a jej chorągwiom nadano numery od 1 do 12.
Sztab, z wyjątkiem nowo mianowanych majorów, pozostał z Wielkopolskiej BKB. Brygada wciąż formalnie należała do Dywizji Wielkopolskiej. Proces rozbudowy i przemieszczenia poszczególnych chorągwi trwał przez wiele kolejnych miesięcy.
Wiosną 1792 roku, przed wybuchem wojny z Rosją, brygada osiągnęła swój najwyższy rozwój organizacyjny, licząc etatowo 1818 osób, a faktycznie 1715.
W raporcie z 7 września 1791 roku pisarz polny koronny Kazimierz Rzewuski podsumował 1 Wielkopolską Brygadę KN następująco:
Brygada w 1792 roku liczyła 1675 „głów” i 1675 koni. W marcu 1794 roku jej stan wynosił 1389 „głów” i 1308 koni, w maju 708 „głów” i 704 konie, a we wrześniu 708 „głów” i 691 koni.
W czasie powstania kościuszkowskiego brygada dysponowała 300 karabinami, 130 pistoletami, 708 szablami i 377 pikami.
Brygada w powstaniu kościuszkowskim
W marcu 1794 roku brygada liczyła 1339 osób i 1308 koni. 12 marca rozpoczęła marsz z Ostrołęki do Małopolski, mając do dyspozycji 1200 „szabel”. Towarzyszył jej szwadron 4 pułku przedniej straży pod dowództwem podporucznika Zielińskiego oraz grupa szlachty, która uzupełniła szwadrony liniowe. 14 marca brygada dotarła do Mławy, gdzie dołączyło do niej kilku mieszczan. Do Krakowa przybyło jednak nie więcej niż 800 żołnierzy. W kolejnych dniach liczba żołnierzy spadła z powodu strat poniesionych w bitwie pod Racławicami oraz wycofania się niektórych „towarzyszy”. Pod koniec maja brygada liczyła 708 „szabel” i 704 konie. Raport z lipca wykazał 627 żołnierzy i 604 konie „stanu rzetelnego”, co oznaczało brak 742 ludzi i 736 koni do etatu. Pod koniec sierpnia brygada składała się z 708 osób i 691 koni. W takim stanie jednostka wyruszyła 10 września do Wielkopolski. Ponieważ w trakcie krótkotrwałej kampanii wielkopolskiej nie wzmacniano szeregów regularnej kawalerii, lecz formowano nowe pułki, brygada nie osiągnęła stanów przewidzianych etatem do końca powstania.
Żołnierze brygady
W okresie powstania brygadą dowodził gen. Antoni Józef Madaliński, a wicebrygadierem był Jan Henryk Dąbrowski. Pierwszym majorem był Michał Łaszczyński, drugim Pabian Gordon, a trzecim Wincenty Leśniewicz.
W brygadzie służyli także: porucznik Michał Piotrowski, adiutant brygady podporucznik Filip Frankowski, porucznicy: Robert Kampenhausen, Maciej Zabłocki, Jerzy Duczymiński, Stanisław Bielamowski i Marcin Molski, a także podporucznik Aleksander Dzimiński, podporucznik adiutant Maciej Moraczewski i porucznik Ludwik Kiełczewski, oraz chorąży Andrzej Piotrowski.
Brygada składała się niemal wyłącznie z żołnierzy pochodzących z Wielkopolski. Nawet podoficerowie i szeregowcy nosili nazwiska szlacheckie związane z tym regionem. Nieliczni żołnierze mieli pochodzenie mieszczańskie lub chłopskie.
Stanowiska
- Szreńsk, Rypin, Raciąż, Sulmierzyce, Stawiszyn, Pyzdry i Gniezno (1792)
- Ryczywół, Koło i Pułtusk (1794)
- Ostrołęka
Walki brygady
W trakcie wojny polsko-rosyjskiej jednostka nie brała udziału w walkach. Większość chorągwi wchodziła w skład korpusu rezerwowego gen. A. Byszewskiego.
Brygada uczestniczyła w walkach podczas Insurekcji kościuszkowskiej, a jej marsz zapoczątkował powstanie.
Bitwy i potyczki:
- Szreńsk, Wyszogród, Łowicz, Stara Rawa, Rawa i Inowłódź (21 marca 1794)
- Końskie (1 kwietnia)
- pod Racławicami (4 kwietnia)
- pod Szczekocinami (6 czerwca)
- Końskie (26 czerwca)
- Starczyska (29 czerwca)
- obrona Warszawy i Gołków (9 lipca)
- Czerniaków (31 lipca)
- Lachy (19 sierpnia)
Żołnierze brygady
Do jesieni 1789 roku sztab brygady składał się z brygadiera, wicebrygadiera, kwatermistrza, audytora oraz adiutanta. Nowo wprowadzony etat rozszerzył sztab o trzech majorów i adiutanta. Zgodnie z prawem ustanowionym 9 października 1789 roku, brygadier, wicebrygadier oraz major mieli być wybierani przez króla spośród osób przedstawionych mu przez Komisję Wojskową, z zachowaniem zasady starszeństwa i zdatności ze służby czynnej, a także spośród rotmistrzów z kawalerii narodowej oraz rodaków wracających z służby zagranicznej. Pozostałych oficerów sztabu mianował brygadier.
Komendanci
- gen. mjr Stanisław Łuba (1777−1791)
- Damazy Mioduski (26 VI 1791 − dymisja 9 lipca 1792)
- Antoni Józef Madaliński (od 14 VII 1792 − )
Przypisy
Bibliografia
- Krzysztof Bauer: Wojsko koronne powstania kościuszkowskiego. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1981. ISBN 83-11-06605-1.
- Bronisław Gembarzewski: Rodowody pułków polskich i oddziałów równorzędnych od r. 1717 do r. 1831. Warszawa: Towarzystwo Wiedzy Wojskowej, 1925.
- Konstanty Górski: Historya jazdy polskiej. Kraków: Spółka wydawnicza Polska, 1894.
- Mariusz Machynia, Czesław Srzednicki: Oficerowie Rzeczypospolitej Obojga Narodów 1717-1794. T.1: Oficerowie wojska koronnego, cz.1: Sztaby i kawaleria. Kraków: Księgarnia Akademicka. Wydawnictwo Naukowe, 2002. ISBN 83-71-88-500-8.
- Tomasz Ciesielski: Jazda koronna i Wielkiego Księstwa Litewskiego autoramentu narodowego armii Rzeczypospolitej Obojga Narodów w latach 1717-1776. W: Aleksander Smoliński[red.]: Do szarży marsz, marsz… Studia z dziejów kawalerii. T.1. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2010. ISBN 978-83-231-2567-9.
- Maciej Trąbski: Kawaleria autoramentu narodowego armii Rzeczypospolitej Obojga Narodów w epoce stanisławowskiej. Lata 1775-1794. W: Aleksander Smoliński[red.]: Do szarży marsz, marsz… Studia z dziejów kawalerii. T.2. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2012. ISBN 978-83-231-2783-3.
- Leonard Ratajczyk, Jerzy Teodorczyk: Wojsko powstania kościuszkowskiego w oczach współczesnych malarzy. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1987. ISBN 83-11-07090-3.