1 Batalion Saperów Legionów

1 Batalion Saperów Legionów (1 bsap)

1 Batalion Saperów Legionów (1 bsap) był oddziałem saperów Wojska Polskiego w czasach II Rzeczypospolitej.

Jednostka ta funkcjonowała w czasie pokoju, realizując zadania mobilizacyjne dla oddziałów i pododdziałów saperskich. Oprócz tego zajmowała się również organizacją i szkoleniem. Stacjonowała w Twierdzy Modlin, a w 1939 roku, po mobilizacji jednostek zgodnie z planem mobilizacyjnym, została rozwiązana.

Formowanie i zmiany organizacyjne

22 sierpnia 1921 roku w Twierdzy Modlin powstał 1 pułk saperów, który powstał z połączenia „wojennych” batalionów saperskich: 8 mjr Stanisława Magnuszewskiego, 18 kpt. Konstantego Skąpskiego oraz 28 mjr Stefana Dąbkowskiego.

Pułk kontynuował tradycje kompanii saperów Legionów Polskich.

W 1925 roku zlikwidowano dowództwo XXVIII batalionu saperów, a jego kompanie włączono do batalionów VIII i XVIII jako trzecie kompanie.

19 maja 1927 roku Minister Spraw Wojskowych, marszałek Polski Józef Piłsudski, ustalił dzień 7 czerwca jako datę święta pułkowego.

W 1929 roku pułk przekształcono w 1 batalion saperów Legionów.

Mobilizacja 1939

1 Batalion Saperów Legionów był jednostką mobilizującą. Zgodnie z planem mobilizacyjnym „W” sformował następujące pododdziały:

w dniach 19 lipca – 7 sierpnia 1939 roku, w mobilizacji alarmowej, w grupie jednostek oznaczonych kolorem niebieskim:

• rezerwowa kompania saperów nr 114 dla Armii „Modlin”
• rezerwowa kompania saperów nr 115 dla Armii „Modlin”
• rezerwowa kompania saperów nr 117 dla Armii „Pomorze”
• rezerwowa kompania saperów nr 118 dla Armii „Pomorze”

w mobilizacji alarmowej, w grupie jednostek oznaczonych kolorem niebieskim:

• 8 batalion saperów dla 8 DP
• rezerwowa kompania saperów nr 111 dla Armii „Modlin”
• rezerwowa kompania saperów nr 112 dla Armii „Modlin”
• park saperski (komenda) nr 11
• pluton parkowy saperów nr 11
• pluton parkowy saperów nr 12

w I rzucie mobilizacji powszechnej:

• 61 batalion saperów dla 41 DP (rez.)
• rezerwowa kompania saperów nr 113 dla Armii „Modlin”
• rezerwowa kompania saperów nr 116 dla Armii „Modlin”
• pluton parkowy saperów nr 13
• lekka kolumna pontonowa typ I nr 111
• lekka kolumna pontonowa typ I nr 112
• lekka kolumna pontonowa typ II nr 113
• lekka kolumna pontonowa typ II nr 114

w II rzucie mobilizacji powszechnej:

• 71 batalion saperów dla 44 DP (rez.)
• kompania marszowa saperów nr 11
• Ośrodek Zapasowy Saperów typ specjalny nr 1

Działania bojowe pododdziałów zmobilizowanych w 1 bsap Leg. w 1939

W opisie działań przedstawiono krótką historię walk oraz prac wykonanych przez pododdziały zmobilizowane w wielkości kompanii i równorzędnych oraz plutonów. Szczegółowy opis działań batalionów znajduje się w osobnych artykułach.

Rezerwowe kompanie saperów

Zgodnie z planem mobilizacyjnym „W 2” w 1 batalionie saperów Legionów zmobilizowano 8 rezerwowych kompanii saperskich według etatu Ldz. 3103:

111 rezerwowa kompania saperów

Zmobilizowana w mobilizacji alarmowej w czasie 32 godzin, pod dowództwem por. rez. Stanisława Majewskiego. Zgodnie z planem obronnym „Z” przydzielona do Armii „Modlin”. Działania jej do momentu dotarcia do Warszawy są nieznane. Operowała na Odcinku Warszawa-Zachód na pododcinku południowym (Mokotów). Około połowy września, na rozkaz dowódcy saperów Armii „Warszawa”, 111 kompania została uzupełniona o 13 i 14 plutony eksploatacyjno-silnikowe. Skapitulowała 28 września wraz z garnizonem Warszawy.

112 rezerwowa kompania saperów

Zmobilizowana w mobilizacji alarmowej w czasie 32 godzin. Zgodnie z planem obronnym „Z” przydzielona do Armii „Modlin”. Jej losy pozostają nieznane.

113 rezerwowa kompania saperów

Zmobilizowana w mobilizacji powszechnej w I rzucie. Do 1 września 1939 roku mobilizowana w koszarach batalionu, a od 1 września w Pomiechówku. Dowódca kompanii to por. rez. inż. Jerzy Odrowąż-Pieniążek. Zgodnie z planem obronnym „Z” przydzielona do Armii „Modlin”. 4 września 113 kompania na rozkaz dowództwa Armii „Modlin” przybyła do Orzechowa, gdzie wspólnie z plutonem z 61 batalionu saperów brała udział w przygotowaniach do wysadzenia mostu kolejowego. 5 września udała się na przyczółek mostowy w Wierzbicy nad Narwią, zamykając szosę Serock-Wyszków. 7 września, na rozkaz sztabu armii, kompania zniszczyła most na Narwi w Wierzbicy. W nocy 7/8 września przeprawiła się przez Bug i dotarła do Sokołówka. 8 września do Dębego wysłano II pluton z 113 ksap, pozostała część kompanii przebywała w rejonie Serocka do 14 września, dokonując naprawy mostu uszkodzonego przez niemieckie lotnictwo. 14 września, przez Popowo Kościelne, Strugę i Zielonkę, kompania pomaszerowała do Warszawy, stacjonując w gazowni przy ul. Ludnej. Nocą 16/17 września, w wyniku niemieckiego ostrzału artyleryjskiego, poległo 2 oficerów kompanii, a por. Odrowąż-Pieniążek został ranny. Po połowie września, na rozkaz dowódcy saperów Armii „Warszawa”, 113 kompania została uzupełniona o 15 i 16 plutony eksploatacyjno-silnikowe. 18 września została skierowana na pododcinek południowy (Mokotów), gdzie pracowała nad budową umocnień do kapitulacji Warszawy.

114 rezerwowa kompania saperów

Planowano jej mobilizację w I rzucie mobilizacji powszechnej, ale ze względu na pilną potrzebę wykonania prac fortyfikacyjnych, 114 kompanię zmobilizowano pod koniec lipca 1939 roku. Pod dowództwem 12 Grupy Fortyfikacyjnej została skierowana na przedmoście płockie. Z powodu braków sprzętu budowlanego i niskiego wyszkolenia, 114 kompania nie była w stanie zrealizować pełnego zakresu robót na przedmościu. Od 7 września stacjonowała w Radziwiu, kontynuując prace saperskie. Dalszy jej udział w walkach w rejonie Płocka nie jest znany.

115 rezerwowa kompania saperów

Zmobilizowana w I rzucie mobilizacji powszechnej do 4 września. Zgodnie z planem obronnym „Z” przydzielona do Armii „Modlin”. Jej losy pozostają nieznane.

116 rezerwowa kompania saperów

Zmobilizowana w I rzucie mobilizacji powszechnej do 4 września. Zgodnie z planem obronnym „Z” przydzielona do Armii „Pomorze”, ale nie została wysłana do tej armii, pozostając w dyspozycji dowódcy Grupy gen. bryg. Zulaufa. Od 8 do 12 września była przydzielona do zgrupowania saperów mjr. T. Pisarskiego, mającym na celu rozpoznanie i przygotowanie przepraw na przedmościu modlińskim. Dalsze jej losy nie są znane.

117 rezerwowa kompania saperów

Zgodnie z planem mobilizacyjnym miała zostać zmobilizowana w I rzucie mobilizacji powszechnej, ale z powodu pilnej potrzeby wykonania prac fortyfikacyjnych na zagrożonych odcinkach, formowanie 117 kompanii przyspieszono i zmobilizowano ją w mobilizacji alarmowej w lipcu 1939 roku. Od lipca budowała linię schronów betonowych w rejonie miejscowości Dąbrówka koło Bydgoszczy. W pierwszych dniach września, wraz z 14 Grupą Fortyfikacyjną, została skierowana do Warszawy, którą osiągnęła 8 września. 11 września przydzielono ją do sektora obrony batalionu II/40 pp, prowadząc prace fortyfikacyjne od ul. Grójeckiej do ul. Wawelskiej. Budowała zasieki z drutów kolczastych, kopała rowy przeciwpancerne oraz rozładowywała wagony na dworcu Warszawa-Towarowa, działając na I linii obrony pod ostrzałem niemieckiej artylerii. 23 września saperzy 117 kompanii uczestniczyli w wyciąganiu z „ziemi niczyjej” 9 pociągów załadowanych bronią, amunicją, żywnością i spirytusem. Skapitulowali wraz z garnizonem Warszawy 28 września 1939 roku.

118 rezerwowa kompania saperów

Planowano jej mobilizację w I rzucie mobilizacji powszechnej, jednak z powodu pilnej potrzeby wykonania prac fortyfikacyjnych na zagrożonych odcinkach, formowanie 118 kompanii przyspieszono i zmobilizowano ją w mobilizacji alarmowej w lipcu 1939 roku. Brakuje informacji na temat jej działań, wiadomo jedynie, że 16 września podlegała dowódcy Odcinka Warszawa-Zachód.

Lekkie kolumny pontonowe

Sformowane w 1 bsap Leg. były dwóch typów: typu I nr 111, 112 oraz typu II nr 113 i 114. Kolumny typu I to sprzęt, tabor i ludzie przewożący elementy konstrukcyjne i pontony Lekkiego Mostu Pontonowego Drewnianego (LMPD), most 4-7 t lub 2,5-4-7 t. Etatowo składały się z: dowódcy kolumny z pocztem, drużyny gospodarczej, dwóch plutonów pontonowych, każdy z 14 wozami mostowymi, 1 oficerem oraz 59 podoficerami i saperami. Łącznie, w skład kolumny wchodziło: 3 oficerów, 165 podoficerów i saperów, 211 koni, 14 wozów taborowych, zaprzęg kuchni polowej oraz 28 zaprzęgów wozów specjalnych mostowych. Typu II to kolumna Lekkiego Mostu Pontonowego Stalowego (LMPS), most 5-8 t. Organizacja kolumny obejmowała dowódcę z pocztem, drużynę gospodarczą i dwa plutony po 21 wozów pontonowych oraz 1 wóz narzędziowy z 1 oficerem i 89 podoficerami oraz saperami. Łącznie kolumna typu II liczyła 3 oficerów i 230 podoficerów oraz saperów, 303 konie, 14 wozów taborowych, 1 zaprzęg kuchni polowej, 28 zaprzęgów wozów specjalnych pontonowych. Zgodnie z planem „Z” kolumny były przeznaczone do odwodu saperskiego „Dęblin”. Mobilizację kolumn rozpoczęto 30 sierpnia, a zakończono 5 września. W 111 i 112 lkp wystąpiły braki w uzbrojeniu w postaci pistoletów, a w 113 i 114 lkp brakowało zarówno pistoletów, jak i koni do pełnych zaprzęgów – zamiast 6, zaprzęgnięto tylko 4 konie. Częściowo zamiast saperów zmobilizowano żołnierzy innych specjalności. Kolumny były mobilizowane od 30 sierpnia w koszarach batalionu, a od 1 września we wsi Czarnowo koło Pomiechówka.

111 lekka kolumna pontonowa

Brak jest wszelkich danych dotyczących działań 111 lkp.

112 lekka kolumna pontonowa

112 lkp przez cały okres walk przebywała w składzie załogi Twierdzy Modlin, uczestnicząc w utrzymaniu przepraw przez Wisłę i Bugo-Narew. Ze składu 112 lkp wydzielono saperów z bronią na koniach do składu szwadronu rozpoznawczego. W nocy 22/23 września szwadron wyruszył do puszczy, a 24 września został rozbity przez niemieckie czołgi na postoju w Rybitewie. Do Modlina 27 września powrócił jeden pluton z furgonem.

113 lekka kolumna pontonowa

Dowódcą kolumny był por. Witold Ziembicki. 5 września kolumna pomaszerowała przez Pomiechówek, Modlin, Nowy Dwór, Bożą Wolę do wsi Janówek, gdzie pozostała do 9 września. W tym czasie była atakowana przez lotnictwo niemieckie, ale bez strat. Od 8 do 12 września 113 lkp wchodziła w skład zgrupowania saperskiego mjr. T. Pisarskiego, które miało rozpoznać i przygotować przeprawy na przedmościu modlińskim. 9 września kolumna powróciła do Nowego Dworu, gdzie zwodowała swoje pontony celem budowy mostu pontonowego. 10 września, próbując zbudować most w klinie Bugo-Narwi, poniosła znaczne straty sprzętowe w wyniku niemieckiego ostrzału artyleryjskiego. W kolejnych dniach 113 lkp poruszała się w terenie wokół Kazunia Niemieckiego z uwagi na ostrzał artylerii niemieckiej oraz ataki lotnicze; rannych zostało 2 saperów, a 3 konie utracono. Od 16 września kolumna została dyslokowana do koszar batalionu mostowego, gdzie przebywała do kapitulacji garnizonu Modlina, ponosząc straty w postaci 1 poległego i 1 rannego sapera, a także utraty 150 koni. W trakcie oblężenia kolumna dowoziła materiały do naprawy mostu polowego na Wiśle. Z jej składu wydzielono saperów z bronią na koniach do składu szwadronu rozpoznawczego. W nocy 22/23 września szwadron wyruszył do puszczy, a 24 września został rozbity przez niemieckie czołgi w rejonie wsi Rybitew, do Modlina powrócił 27 września tylko jeden pluton z furgonem.

114 lekka kolumna pontonowa

Kolumna w okresie 8-12 września wchodziła w skład zgrupowania saperskiego mjr. T. Pisarskiego, które miało rozpoznać i przygotować przeprawy na przedmościu modlińskim. 114 lkp przez cały czas walk przebywała w składzie załogi Twierdzy Modlin, uczestnicząc w utrzymaniu przepraw przez Wisłę i Bugo-Narew.

Plutony parkowe saperów

W trakcie mobilizacji alarmowej, w ciągu 38 i 40 godzin od jej rozpoczęcia, sformowano 11 i 12 plutony parkowe saperów oraz 11 komendę parku saperskiego. W ramach mobilizacji powszechnej, do 4 września, sformowano 13 pluton parkowy saperów. Wiadomo, że 12 i 13 plutony parkowe saperów wchodziły w skład załogi Warszawy i 8 września zostały skierowane do Warszawy, aby przygotować wszystkie mosty na Wiśle do wysadzenia lub zabarykadowania. 11 pluton prawdopodobnie wchodził w skład garnizonu Modlina. Nie posiadamy dalszych informacji na temat ich działań.

Oddział Zbierania Nadwyżek 1 bsap Leg.

Po zmobilizowaniu własnych pododdziałów w koszarach 1 batalionu saperów Legionów w Modlinie zgłosiło się wielu rezerwistów. 3 września podjęto organizację 11 kompanii marszowej saperów w sile 3 oficerów i około 100 szeregowych, z bronią ręczną dla 50% stanu kompanii. Rozpoczęto organizację Ośrodka Zapasowego Saperów typu specjalnego nr 1. 4 września oddział nadwyżek 1 bsap Leg. wymaszerował z Modlina, nadwyżki, z uwagi na brak czasu i małe zasoby, wyszły z koszar jedynie częściowo umundurowane. Pod dowództwem mjr. Kazimierza Niewiarowskiego oddział maszerował przez Strugę, Okuniew, Miłosną, Mińsk Mazowiecki, Siedlce i Łuków do Białej koło Radzynia Podlaskiego. Marsz odbywał się głównie nocą z powodu ataków lotnictwa niemieckiego. Z OZN mjr Niewiarowski wyodrębnił grupę ppor. Koziełły, która na 20 podwodach miała odwieźć ewakuowany sprzęt batalionu do Łucka. Grupa ppor. Koziełły wyruszyła 12/13 września z Białej do Kowla, który osiągnęła 17 września, a następnie kontynuowała marsz, uzyskując informacje o agresji sowieckiej. W trakcie marszu doszło do potyczek z dywersantami ukraińskimi. Zdobyto na nich broń i amunicję, a następnie we wsi Hołoby miała miejsce walka z większą grupą dywersyjną, którą rozbito, a zatrzymanych dywersantów rozstrzelano. 19 września osiągnięto Kowel, gdzie po zniszczeniu sprzętu i spaleniu dokumentów, podjęto dalszy marsz. 23 września grupa ppor. Koziełły dostała się w Werbie do sowieckiej niewoli. OZN mjr. Niewiarowskiego z Radzynia Podlaskiego maszerował do Sławatycz, gdzie dotarł 16 września, a przez Piszczę do Lubomla. Tu do OZN 1 bsap dołączyły nadwyżki z Ośrodków Sapersko-Pionierskich 18 DP i 29 DP. Załadowano się w Lubomlu do transportu kolejowego i 19 września przejechano do Kowla, gdzie zdemoralizowani żołnierze, którzy się rozbrajali, zostali zbrojeni. Następnie wyruszono w kierunku Brześcia, gdzie doszło do potyczki z niemieckim plutonem piechoty. Z uwagi na nieudolność mjr. Niewiarowskiego, grupa oficerów obecnych w wagonach przejęła dowodzenie i przekazała komendę kpt. Władysławowi Peksa z nadwyżek OS-P 29 DP. Po przyjeździe do Małoryty większość żołnierzy OZN 1 bsap Leg. weszła w skład batalionu kpt. Peksy. Mjr Niewiarowski z grupą podoficerów zawodowych opuścił OZN. Batalion kpt. Peksy utworzył batalion II/178 pp 50 Dywizji Piechoty „Brzoza” (kompanie 5 i 6 strzelecką oraz część 2 ckm). Batalion zakończył walki kapitulacją 6 października 1939 roku pod Kockiem.

Żołnierze 1 psap / 1 bsap Leg.

Dowódcy pułku / batalionu

• ppłk Stanisław Magnuszewski (p.o. VI 1921 – XI 1922)
• ppłk Roman Bolesław Ciborowski (1922–1924)
• ppłk sap. Henryk Czyż (do V 1927)
• p.o. mjr Tadeusz Dłużniakiewicz
• ppłk / płk SG Eugeniusz Kordzik (V 1927 – IV 1929)
• ppłk dypl. Czesław Pawłowicz (VIII 1929 – 23 III 1932)
• mjr / ppłk sap. Marian Kaufer (od 23 III 1932)
• ppłk Stanisław Bohdan Rządkowski (od 4 XI 1938)

Zastępcy dowódcy pułku / batalionu (od 1938 roku – I zastępca dowódcy batalionu)

• ppłk Stanisław Magnuszewski (XI 1922 – IV 1925 → dowódca 9 psap)
• mjr sap. Tadeusz Dłużniakiewicz (od X 1926)
• mjr sap. Stefan Reuger (od IV 1927)
• mjr sap. Marian Kaufer (20 IX 1930 – 23 III 1932 → dowódca baonu)
• mjr sap. Jan Mikołajski (od 28 VI 1933)
• mjr sap. Stefan Łaguna (II z-ca d-cy/kwatermistrz – od 28 IX 1933)

Organizacja i obsada personalna w 1939

Ostatnia pokojowa obsada personalna batalionu:

Dowództwo batalionu

• dowódca batalionu – ppłk Rządkowski Stanisław Bohdan
• I zastępca dowódcy batalionu – mjr Bieńkowski Henryk
• adiutant – kpt. Smalewski Marian
• oficer sztabowy ds. wyszkolenia – por. Parzyszek Wacław Stanisław
• lekarz – kpt. lek. Tadeusz Tenderenda
• II zastępca dowódcy (kwatermistrz) – mjr Siemiński Ludwik
• oficer mobilizacyjny – por. Brudkowski Adam
• z-ca oficera mobilizacyjnego – por. Papciak Zdzisław Władysław
• oficer administracyjno-materiałowy – por. Frączek Władysław
• oficer gospodarczy – kpt. int. Markiewicz Edward II
• dowódca kompanii gospodarczej – vacat
• oficer żywnościowy – chor. Śliwiński Jan
• komendant parku – kpt. Zieliński Herman
• zastępca komendanta – ppor. rez. pdsc. Klimosz Stanisław Karol
• dowódca kompanii specjalnej – por. Adynowski Marian Sylwester
• dowódca plutonu łączności – ppor. Czarnecki Tadeusz Władysław
• dowódca plutonu przeciwgazowego – por. Adynowski Marian Sylwester

Kompania szkolna

• dowódca kompanii szkolnej – kpt. Klimowicz Wiktor
• dowódca plutonu – por. Chacia Wiktor Józef
• dowódca plutonu – por. Kozera Stefan Zbigniew
• dowódca plutonu – ppor. Kamiński Zenon
• dowódca plutonu – ppor. Oranowski Zygmunt
• dowódca plutonu – ppor. Użarowski Zbigniew Aleksander

1 kompania

• dowódca 1 kompanii – kpt. Banaszkiewicz Tadeusz Roman
• dowódca plutonu – ppor. Chrzanowski Tadeusz Bronisław
• dowódca plutonu – ppor. Góralski Bronisław
• dowódca plutonu – ppor. rez. pdsc. Dudkiewicz Czesław

2 kompania

• dowódca 2 kompanii – por. Cieński Zbigniew Michał
• dowódca plutonu mechanicznego – ppor. Oranowski Zygmunt

3 kompania

• dowódca 3 kompanii – por. Tołwiński Bronisław
• dowódca plutonu – ppor. Fedorowicz Edward
• dowódca plutonu – ppor. Olszewski Jerzy Bogumił
• dowódca plutonu – chor. Gozdek Jan

4 kompania

• dowódca 4 kompanii – por. Sałaciński Zygmunt Konrad
• dowódca plutonu – ppor. Chalkowski Zdzisław Antoni
• dowódca plutonu – ppor. Dobrowolski Kazimierz

Oddelegowani na kurs

• por. Anecki Bolesław Wacław

Żołnierze batalionu – ofiary zbrodni katyńskiej

Biogramy zamordowanych znajdują się na stronie internetowej Muzeum Katyńskiego.

Symbole batalionu

Sztandar

7 maja 1922 roku w Warszawie, marszałek Polski Józef Piłsudski wręczył pułkowi sztandar, który został ufundowany ze składek oficerów, szeregowych oraz byłych żołnierzy.

Po przeprowadzeniu mobilizacji, pododdziały gospodarcze i adiutantura, wraz ze sztandarem, otrzymały rozkaz wycofania się za Bug. W zbiorze relacji z Banknock znajduje się zapis: 1 Batalion Saperów Legionów. Sztandar był w plecaku mjr. Henryka Bieńkowskiego w chwili, gdy transportowany był przez wojska sowieckie razem z innymi oficerami do m. Szepietówka. Razem ze sztandarem znajdowały się wszystkie gwoździe wyjęte z drzewca. Dalsze losy sztandaru są nieznane – meldunki gen. Szyszko-Bohusza i ppor. Zygmunta Oranowskiego.

Odznaka pamiątkowa

17 września 1927 roku generał dywizji Daniel Konarzewski, w zastępstwie ministra spraw wojskowych, zatwierdził odznakę pamiątkową 1 pułku saperów Legionów imienia generała Tadeusza Kościuszki. 31 stycznia 1929 roku minister spraw wojskowych zatwierdził regulamin odznaki pamiątkowej 1 pułku saperów, dostosowany do przepisów o odznakach pamiątkowych formacji z 21 kwietnia 1928 roku.

Odznaka o wymiarach 43×43 mm ma kształt krzyża maltańskiego, w kolorze srebrnym, w którego centrum umieszczono medalion emaliowany w kolorach wojsk samochodowych. Na medalionie nałożono inicjały patrona pułku „TK” na czerwonym tle, a wokół znajduje się napis „P l SAP LEGJONÓW” na czarnym tle. Na ramionach krzyża przedstawione są miniatury odznak: I Brygady Legionów, I Korpusu Polskiego, Halerczyków oraz rok „1921”. Pomiędzy ramionami skrzyżowane są atrybuty saperów: toporek i łopata. Odznaka oficerska, siedmioczęściowa, wykonana w srebrze, połączona za pomocą dziesięciu nitów. Wykonawcą odznaki był Wiktor Gontarczyk z Warszawy.

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2018-03-22].
• Zdzisław Józef Cutter: Saperzy II Rzeczypospolitej. Warszawa [etc.]: Pat, 2005. ISBN 83-921881-3-6.
• Kl. Historia pułków i batalionów saperskich w latach 1918–1928. „Przegląd Wojskowo-Techniczny”. 6, grudzień 1928. Warszawa: Departament Inżynierii Ministerstwa Spraw Wojskowych. Sprawdź autora:1.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6. OCLC 237107640.
• Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax, 1990. ISBN 83-211-1104-1.
• Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918–1945: Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918–1939: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 83-204-3299-5.
• Spis byłych oddziałów wojskowych WP, Przegląd Historyczno-Wojskowy, Warszawa 2000, Nr 2 (183), s. 105-108.
• Piotr Zarzycki: 1 Batalion Saperów Legionów. Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej zeszyt nr 69. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Ajaks, 2001. ISBN 83-88773-49-6.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny „W” i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5.
• Piotr Zarzycki: Batalion Silnikowy, Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej zeszyt nr 66. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Ajaks, 1998. ISBN 83-87103-63-2.
• Adam Jońca: Mosty i przeprawy cz.2 Wielki leksykon uzbrojenia. Wrzesień 1939 tom 118. Warszawa: Edipresse Polska S.A., 2017. ISBN 978-83-7945-649-9.
• Andrzej Wesołowski (red.): SGO „Polesie” w dokumentach i wspomnieniach cz. 4 Dywizja „Brzoza”. Warszawa: Wydawnictwo Tetragon, Centralne Archiwum Wojskowe im. mjr. Bolesława Waligóry, 2015. ISBN 978-83-64475-25-2.