1 Batalion Czołgów Lekkich

1 Batalion Czołgów Lekkich to jednostka pancerna Wojska Polskiego w okresie II Rzeczypospolitej.

Batalion ten nie funkcjonował w ramach pokojowej organizacji wojska, był formowany w trakcie mobilizacji alarmowej w grupie „czarnej”, zgodnie z planem mobilizacyjnym „W”. Mobilizacja odbyła się w dniach 24-26 sierpnia 1939 roku, w obszarze Ożarowa oraz Ołtarzewa, przeprowadzona przez 3 batalion pancerny. Jednostka była wyposażona w czołgi 7-TP.

1 bczl w kampanii wrześniowej

Batalion był przeznaczony do Korpusu Interwencyjnego na Pomorzu i 30 sierpnia został przetransportowany do Inowrocławia, gdzie oczekiwał na dalsze rozkazy. 1 września ponownie załadowano go na transport kolejowy, co umożliwiło przewiezienie przez Toruń do Kutna, a następnie do Słotwin koło Koluszek. Przydzielony do Armii Odwodowej („Prusy”), 2 września dotarł do rejonu Tomaszowa Mazowieckiego. 3 września batalion osiągnął lasy na wschód od Końskich, gdzie po ujawnieniu jego pozycji przez niemieckie lotnictwo stał się celem ataku lotniczego. Zmieniając lokalizację, zajął lasy w okolicy Modliszewic. Patrolował drogi do Przedborza i Żarnowa. 4 września, po uzupełnieniu paliwa w Opocznie, wyruszył w kierunku Mogielnicy, jednak został zatrzymany w lasach na zachód od Opoczna, patrolując okolice oraz drogi w kierunku Sulejowa i Paradyża. Nie wziął jednak udziału w bitwie o Piotrków 5 września. Następnego dnia 1 bczl pomaszerował do lasów w rejonie Sulejowa, gdzie na prośbę dowódcy 77 pułku piechoty, ppłk dypl. A. Nowosielskiego, mjr Kubin wysłał jeden pluton na wypadową misję do Przygłowa, gdzie starł się z przeciwnikiem pod Sulejowem nad rzeką Luciążą. W trakcie tej akcji ranny został dowódca plutonu, por. Pałys, a czołg został uszkodzony. Nocny marsz z 6 na 7 września przez Opoczno w kierunku północnym napotkał zatory kolumn taborowych na skraju Puszczy Pilickiej. 7 września na rozkaz dowódcy 13 Dywizji Piechoty, pluton czołgów z 3 kompanii ostrzelał kolumny pancerno-motorowe zmierzające na przeprawę przez Pilicę w Inowłodzu. 8 września, prowadząc intensywne działania nad rzeką Drzewiczką, batalion, podzielony na kompanie i plutony, wspierał oddziały 13 Dywizji Piechoty w obronie. Pod Odrzywołem, 1 pluton 1 kompanii osłaniając kolumnę 13 pułku artylerii lekkiej, zniszczył 3 niemieckie czołgi, tracąc przy tym dwa własne, w jednym z nich zginął dowódca 1 kompanii, kpt. Antoni Sikorski. Wezwana na miejsce walki 2 kompania, będąca w odwodzie, zniszczyła lub unieruchomiła 7 czołgów, tracąc przy tym kolejne trzy własne. 3 kompania czołgów udaremniła nieprzyjacielowi próbę wdarcia się do miasta Drzewica, gdzie niemiecki podjazd został odparty, a 1 czołg spalony. Dwa samochody pancerne zniszczyła grupa spieszonych żołnierzy kompanii, a dowódca kompanii, kpt. Kossobudzki, odniósł rany. Zarządzony nocny odwrót 1 i 2 kompanii w kierunku Wisły za Pilicę poprzez leśne bezdroża oraz wśród nieuporządkowanych kolumn doprowadził do rozerwania kolumn kompanii i utraty dalszych 5 czołgów z powodu awarii i braku paliwa. Do maszerującej 3 kompanii dołączyła kompania techniczno-gospodarcza oraz po jednym plutonie z 1 i 2 kczl. Dowódca batalionu, mjr Kubin, w związku z brakiem paliwa, udał się po olej napędowy do składów. Kpt. Kossobudzki zdołał doprowadzić do Puszczy Kozienickiej rankiem 9 września 22 czołgi, pozostawiając dwa na trasie z uwagi na usterki. 9 września przez naprawiony przez saperów most w Maciejowicach, oddział kpt. S. Kossobudzkiego przeprawił się na prawy brzeg Wisły. Zabrał na hol z lewego brzegu dwie armaty plot i jedną polową, które zostały porzucone przez obsługi. Następnie uzupełnił paliwo z cystern kolejowych na stacji w Sobolewie. Wieczorem dotarł do szosy Warszawa-Lublin. Pozostałe siły batalionu, które pozostały na prawym brzegu Wisły, podporządkowały się wycofującym się jednostkom 13 DP. 9 września pluton czołgów z 1 kompanii pełnił funkcję straży tylnej 43 pułku piechoty, osłaniając go w trakcie odwrotu wzdłuż południowego brzegu Pilicy w kierunku Białobrzegów. Inny pluton z 1 kompanii dołączył do 44 pp. Pod Jedlińskiem, do 7 czołgów z 2 kompanii dołączył pluton z 1 kompanii, wspierający wcześniej 44 pułk piechoty. Razem, pod dowództwem kpt. Górskiego, wieczorem ruszyli ku przeprawom na Wiśle. Rano 10 września kompania kpt. Górskiego wsparła 44 pp w ataku na Głowaczów, który był obsadzony przez niemieckie oddziały 13 DP Zmot. W podmokłym terenie utkwiły cztery czołgi 7 TP, a trzy zaangażowały się w walki, niszcząc pojazdy, armaty ppanc. oraz dwa niemieckie czołgi, w tym PzKfw IV. W trakcie dalszego przepychania się nad Wisłę, w rejonie Ryczywołu, z powodu braku paliwa, załogi z 1 i 2 kompanii zniszczyły cztery czołgi. Po nieudanej próbie przeprawy w bród, załogi zatopiły 6 czołgów, po czym skierowały się do Warszawy, gdzie weszły w skład batalionu ochrony mostów.

Oddział 1 bczl kpt. Kossobudzkiego przeszedł do lasu przy szosie Garwolin-Ryki i został podporządkowany Armii Lublin. 11 września wykonał marsz przez Lublin w kierunku Chełma. W lesie Ludwinin, 12 września, przeprowadzono obsługę sprzętu i odtwarzano gotowość bojową oddziału. 13 września osłaniał tyły Armii „Lublin” od strony Zamościa, w rejonie Krasnegostawu. 14 września dotarł do Piasków Luterskich, gdzie został włączony do improwizowanego zgrupowania pancernego mjr Stefana Majewskiego. Tego dnia, na patrol wysłany pluton czołgów 7TP starał się zmusić niemieckie samochody pancerne w rejonie Izbicy do odwrotu. W nocy z 14 na 15 września oddział, wraz ze zgrupowaniem mjr Majewskiego, przeszedł przez Lublin do Kraśnika, a 15 września dołączył do Warszawskiej Brygady Pancerno-Motorowej. 17 września, koło Józefowa, pluton skutecznie odparł niemiecki podjazd pancerny, niszcząc dwa czołgi. 18 września WBP-M prowadziła natarcie na Tomaszów Lubelski, broniony przez niemieckie oddziały 4 Dywizji Lekkiej. Zgrupowanie mjr Majewskiego, wspierane przez oddział kpt. Kossobudzkiego, od godziny 7:30 wspierało atak pułku strzelców pieszych na wieś Pasieki oraz Tomaszów Lubelski. O godzinie 11 natarcie zakończyło się powodzeniem; po zdobyciu części miasta zgłoszono zniszczenie 6 niemieckich czołgów, 4 samochodów pancernych oraz 8 ciężarowych, zniszczono także kilka dział ppanc. oraz ckm, wzięto jeńców i odbito grupę polskich jeńców. W walkach o kompleks koszar udział brała kompania sformowana z spieszonych żołnierzy broni pancernych. O godzinie 14 od strony Bełżca na Tomaszów Lubelski natarcie wykonało zgrupowanie pancerne niemieckiej 2 Dywizji Pancernej. Niemieckie natarcie obeszło skrzydła zgrupowania, zmuszając oddział 1 bczl do wycofania się z miasta, mimo prowadzenia walki ogniowej z niemieckimi czołgami. Zniszczono kilka kolejnych niemieckich czołgów, ale również kilka własnych. Na rozkaz dowódcy WBPM, płk Stefana Roweckiego, najbliższej nocy podjęto ponownie natarcie na Tomaszów Lubelski. W nocnym natarciu 19 września oddział 1 bczl wspierał pułk strzelców pieszych oraz batalion 203 pułku piechoty. Czołgi wdarły się na ulice miasta, gdzie stoczyły walki, ponosząc kolejne straty, a piechota nie zdołała wedrzeć się do miasta, zatrzymana w ogniu broni maszynowej. O świcie 19 września czołgi wycofały się na pozycje wyjściowe. Pozostało 7 sprawnych czołgów 7 TP. W nocy z 19 na 20 września, pozostałe czołgi 1 bczl, wspierane przez żołnierzy 11 pułku piechoty, podjęły natarcie na wieś Rogoźno, na przedpolu Tomaszowa. Niemiecka obrona, przygotowana na odparcie tego ataku ogniem armat ppanc., zniszczyła 5 czołgów, które spłonęły. Pozostałe czołgi wycofały się, a wraz z nimi załamało się natarcie własnej piechoty. Po rozpoczęciu rozmów kapitulacyjnych 20 września, pozostałe czołgi i pojazdy batalionu zniszczono, a żołnierze pod dowództwem oficerów i podoficerów otrzymali od mjr Majewskiego rozkaz przedzierania się do Lwowa lub Warszawy. Udało się to jedynie nielicznym żołnierzom.

Struktura i obsada personalna batalionu

Obsada personalna we wrześniu 1939 roku:

dowódca — mjr Adam Kubin
oficer taktyczny — kpt. Kazimierz Rosen-Zawadzki
adiutant — por. rez. Witold Pajewski
dowódca plutonu łączności — kpt. br. panc. Bohdan Ryłło †1940 Charków
dowódca 1 kompanii — kpt. Antoni Sikorski († 8 września 1939)
dowódca 1 plutonu — por. Czesław Rusiecki
dowódca 2 plutonu — ppor. rez. Jerzy Erlich
dowódca 3 plutonu — ppor. rez. Karol Wróblewski
dowódca 2 kompanii — kpt. Marian Górski
dowódca 1 plutonu — por. Bolesław Pałys (ranny 5 września 1939)
dowódca 2 plutonu — por. Czesław Chróściel
dowódca 3 plutonu — ppor. rez. NN
dowódca 3 kompanii — kpt. Stefan Kossobudzki (ranny 8 września 1939)
dowódca 1 plutonu — por. Józef Radzymiński
dowódca 2 plutonu — por. Bazyli Romanow
dowódca 3 plutonu — ppor. rez. Zygmunt Trzepałko
dowódca kompanii technicznej — kpt. Wacław Mech
dowódca plutonu technicznego — por. Jan Filipowski

Przypisy

Bibliografia

Jerzy Ciesielski, Zuzanna Gajowniczek, Grażyna Przytulska, Wanda Krystyna Roman, Zdzisław Sawicki, Robert Szczerkowski, Wanda Szumińska: Charków. Księga Cmentarna Polskiego Cmentarza Wojennego. Jędrzej Tucholski (red.). Warszawa: Oficyna Wydawnicza RYTM, 2003. ISBN 83-916663-5-2.

Rajmund Szubański: Polska broń pancerna w 1939 roku. Warszawa: Bellona Spółka Akcyjna, 2011. ISBN 978-83-11-12106-5.

Adam Jońca: Wrzesień 1939 : pojazdy Wojska Polskiego : barwa i broń. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1990.

Jan Tarczyński, Krzysztof Barbarski, Adam Jońca: Pojazdy w Wojsku Polskim = Polish Army vehicles: 1918-1939. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks” ; Londyn: Komisja Historyczna b. Sztabu Głównego PSZ, 1995. ISBN 83-85621-57-1.

Rajmund Szubański: 3 Batalion Pancerny. Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. Zeszyt 37. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Ajaks, 1995. ISBN 83-85621-51-2.