1 Armia (1 A) to operacyjny związek Wojska Polskiego, który powstał w czasie wojny polsko-bolszewickiej na mocy rozkazu Wodza Naczelnego, gen. Józefa Piłsudskiego, z dnia 7 marca 1920.
Formowanie i walki
Na mocy rozkazu z 7 marca 1920 postanowiono o likwidacji dowództw frontów. Józef Piłsudski polecił, aby od 1 kwietnia 1920 wszystkie dowództwa frontowe zostały zlikwidowane, a w ich miejsce utworzono dowództwa armii. Największy z nich, Front Litewsko-Białoruski, został podzielony na trzy armie: 1., 4. (liniową) oraz 7. Dowództwo Frontu Pomorskiego przekształciło się w dowództwo 1 Armii.
1 Armia złożona była z dotychczasowych grup dowodzonych przez gen. Śmigłego-Rydza oraz gen. Lasockiego i miała na celu kontrolowanie obszaru naprzeciw sowieckiej 15 Armii. Dowódcą pierwotnie miał być gen. broni Józef Haller, jednak ostatecznie został nim gen. por. Stefan Majewski.
W dniu 14 maja na 1 DLB oraz 8 DP rozpoczęło natarcie sześć dywizji z 15 Armii radzieckiej. Po intensywnych walkach polskie dywizje 18 maja musiały ustąpić z terenów aż po Głębokie. Chociaż ofensywa radziecka nadal trwała, opór oddziałów 1 A wzrastał, a 23 maja 15 A zatrzymała się nad jeziorem Narocz, co umożliwiło Polakom przeprowadzenie kilku lokalnych kontrataków. W tym czasie dowództwo otrzymało rozkaz skoncentrowania sił w rejonie Wilejki, skąd 1 czerwca ruszyła ofensywa 1 Armii, mająca na celu związywanie sił wroga, aby formacje skrzydłowe mogły odciąć drogę odwrotu bolszewikom. Armia atakowała z dużą energią, co skutkowało wyparciem 15 A z rejonu potrzasku i osiągnięciem 8 czerwca Auty. W połowie czerwca do armii dołączono Armię Rezerwową oraz grupę Skierskiego.
4 lipca rozpoczęła się wielka ofensywa Frontu Zachodniego. Do 6 lipca 1 Armia skutecznie stawiała opór, ale Sowieci przerwali front nad Autą, zmuszając formacje gen. Zygadłowicza do wycofania się na Wilę i zajęcia części poniemieckich okopów z I wojny światowej. 9 lipca stracili Święciany, a Kawkor (3 Korpus Kawalerii) bezpośrednio zagroził Wilnu, które broniła jedynie 2 DLB.
Kolejne natarcie podjął znowu korpus Gaja, który dzięki podstępowi zdobył kilka przyczółków na Wilii i zaatakował Wilno, bronione przez 2 DLB z 1 A. Miasto padło 14 lipca, co osłabiło obronę poniemieckich okopów. Druga linia obrony uległa zniszczeniu, a wojska polskie cofnęły się na linię Grodno – Niemen – Szczara – Kanał Ogińskiego. Dowództwo zamierzało zatrzymać tu odwrót wojsk frontu, a z rejonu Mostów oraz Wołkowyska przeprowadzić ofensywę. Plany te pokrzyżował Kawkor, zdobywając 20 lipca słabo bronioną twierdzę grodzieńską, co skutkowało wydaniem 24 lipca rozkazu do wycofania wszystkich sił Frontu Północno-Wschodniego na tereny Podlasia oraz puszczy białowieskiej, dokąd zmierzały bolszewickie formacje przekraczające Niemen.
Obrona tych terenów nie trwała długo, ponieważ w lukę po żołnierzach wezwanych do obrony Białegostoku wkroczyła Złota Orda Gaj Chana, określana przez polskich żołnierzy jako III Korpus Jazdy. 27 lipca zdobył on Osowiec, broniąc nieliczne przejścia przez bagna Biebrzy, co zmusiło gen. Romera, dowódcę 1 Armii, do ewakuacji Białegostoku w nocy z 27 na 28 lipca.
Po ewakuacji 1 Armia została zepchnięta znad Narwi, a po zaciętych walkach wycofała się pod Zambrów. Jazda Gaja dotarła pod Łomżę, która była silnie broniona przez załogę i ewakuowana dopiero 3 sierpnia. 1 sierpnia bolszewicka 10 DK zdobyła przeprawę pod Nowogrodem, która przechodziła z rąk do rąk, a ostatecznie, po wsparciu 15 DK Kawkor, umocnił się na przeprawie, ponosząc znaczne straty. Od 2 sierpnia cała 1 Armia toczyła ciężkie boje odwrotowe, odnosząc kilka lokalnych zwycięstw (w tym zniszczenie niemal całej XXXV BS oraz odbicie Broku nad Bugiem), zakończonych 7 sierpnia odwrotem z Ostrołęki na Warszawę.
6 sierpnia nastąpiła reorganizacja Wojska Polskiego w związku z przygotowaniami do decydującej bitwy. Wojska Frontu Północnego miały bronić terenów od Wkry po Dęblin, a 1 Armia, wchodząca w jego skład, obsadziła trzy linie obronne na przedpolach Warszawy. Od tego momentu na czele 1 Armii stanął gen. podporucznik Franciszek Latinik.
13 sierpnia ruszyło natarcie 6 dywizji bolszewickich. Pierwsza zaatakowała 21 DS z 3 A, zdobywając Radzymin. 14 sierpnia wraz z 27 DS z 16 A całkowicie wyparły 11 DP z pierwszej linii obrony. To zmusiło dowódcę Frontu Północnego, gen. Hallera, do skierowania z odwodów 1 Dywizji Litewsko-Białoruskiej (19 DP), która w południe na kilka godzin odbiła miasto. 15 sierpnia gen. Haller rzucił do walki kolejną dywizję – 10 DP, która, wspólnie z 11 i 1 DLit-Biał (19 DP), po całodniowych walkach ostatecznie wyzwoliła Radzymin. 17 sierpnia, w związku z kontruderzeniem znad Wieprza, 15 DP wraz z 4 A zdobyły Mińsk Mazowiecki. 18 sierpnia wszystkie polskie formacje w północnym teatrze działań ruszyły do boju pościgowego, a rozkaz dla 1 Armii brzmiał: 1 Armia – pościg frontowy, w kierunku północno-wschodnim. Oś pościgu: Warszawa – Wyszków – Ostrów – Łomża. Kawalerię skierować na lewe skrzydło, aby zamknąć lukę między piechotą armii a granicą.
W tym dniu 1 A zdobyła Wyszków i Tłuszcz. Dzień później osiągnęła Liwiec i przebrnęła za Bug. 20 sierpnia zajęła linię Orzycy, a część sił podchodziła pod Krasnosielc. Był to kres działań 1 Armii, która 1 września, będąc ostatnią formacją armijną Frontu Północnego, została rozwiązana.
Obsada personalna Dowództwa 1 Armii
Dowódcy
gen. broni Józef Haller (wyznaczony, lecz nie objął stanowiska)
gen. por. Stefan Majewski (wz. 1 IV – 30 V 1920)
gen. por. Gustaw Zygadłowicz (30 V – 23 VII 1920)
gen. por. Jan Romer (23–28 VII 1920)
gen. ppor. Mieczysław Kuliński (wz. 29–31 VII 1920)
gen. ppor. Władysław Jędrzejewski (wz. 31 VII – 6 VIII 1920)
gen. por. Franciszek Latinik (6–22 VIII 1920)
gen. por. Lucjan Żeligowski (wyznaczony, lecz nie objął stanowiska)
gen. ppor. Aleksander Osiński (p.o. 23 VIII – 1 IX 1920)
Szefowie sztabu
ppłk SG Adam Nałęcz Nieniewski (IV–V 1920)
płk SG Jan Kubin (V–VII 1920)
płk SG Franciszek Kleeberg (VIII–IX 1920)
Oficerowie sztabu
szef Oddziału II – kpt. Józef Beck
szef Oddziału III – ppłk SG Wiktor Thommée
szef łączności – por. Adam Paciorek
szef radiotelegrafii – por. Witold Scazighino
kwatermistrz – płk SG Jan Karol Wróblewski
szef sanitarny – ppłk lek. Oktawian Pilecki
Organizacja 1 Armii
Skład armii w poszczególnych miesiącach:
Przypisy
Bibliografia
Norman Davies: White Eagle, Red Star: The Polish-Soviet War, 1919–20. London: Pimlico, 2003. ISBN 83-03-01373-4. Brak numerów stron w książce
Jerzy Dąbrowski. Bitwa odwrotowa nad Niemnem 1-ej Armji polskiej (19 – 24 lipca 1920). „Bellona”. 34 (1), s. 1-50, 1929. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy.
Józef Piłsudski, Michaił Tuchaczewski: Rok 1920. Pochód za Wisłę. Łódź: Wydawnictwo Łódzkie, 1989. ISBN 83-218-0777-1.
Juliusz S. Tym: Naczelny wódz w kampaniach wojennych 1919–1920 oraz 1939–1945. W: Tomasz Kośmider (red.): Naczelny dowódca sił zbrojnych w systemie obronnym państwa polskiego. Warszawa: Akademia Obrony Narodowej, 2014. ISBN 978-83-7523-329-2.
Bolesław Waligóra: Służba zdrowia 1-szej Armji w obronie przedmościa Warszawy w sierpniu 1920 roku. Warszawa: Lekarz Wojskowy, 1932.
Tadeusz Wawrzyński. Dowództwa armii 1920–1922. „Biuletyn Centralnego Archiwum Wojskowego 22/1999”. brak numeru strony
Mieczysław Wrzosek: Wojny o granice Polski Odrodzonej. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1992. ISBN 83-214-0752-8. Brak numerów stron w książce