1 Armia (bułg. Първа армия) – była to bułgarska formacja wojskowa działająca w okresie Trzeciego Carstwa w latach 1912–1944.
== Formowanie i działania ==
=== Wojny bałkańskie ===
Napięte relacje międzynarodowe na Bałkanach skłoniły cara Bułgarii Ferdynanda I do ogłoszenia powszechnej mobilizacji 30 września 1912 roku. W jej ramach powstała m.in. 1 Armia, dowodzona przez generała lejt. Wasiła Kutinczewa, która liczyła 79 370 żołnierzy. Armia ta została rozmieszczona wzdłuż granicy z Turcją w okolicach Topołowgradu, po obu stronach rzeki Tundża. Jej zadaniem, w kooperacji z 3 Armią, było zaatakowanie wojsk tureckich w rejonie między Adrianopolem a Kırklareli, z zamiarem dotarcia do Konstantynopola i zniszczenia przeciwnika.
Traktat pokojowy podpisany 30 maja 1913 roku pomiędzy Imperium Osmańskim a państwami bałkańskimi zakończył I wojnę bałkańską, jednak nie usunął napięć na Bałkanach. Wśród dawnych sojuszników zaczęły się ujawniać sprzeczności dotyczące podziału wyzwolonych terytoriów. Wobec braku innych rozwiązań, Bułgaria postanowiła zaatakować swoich dotychczasowych sojuszników, a dowództwo Armii Polowej przystąpiło do mobilizacji i przerzutu wojsk na nowy front. Oddziały zajęły pozycje wzdłuż linii rozgraniczającej między wojskami greckimi, serbskimi i bułgarskimi, rozciągającej się od wybrzeża Morza Egejskiego po Dunaj. 1 Armia gen. lejt. Kutinczewa została rozmieszczona w północno-zachodniej Bułgarii, w obszarze Widyń – Berkowica, i miała prowadzić działania w Macedonii Egejskiej w kierunku Knjażewaca.
Operacja rozpoczęła się w nocy z 29 na 30 czerwca atakiem bułgarskich sił w Macedonii. Z powodu sprzecznych rozkazów oraz chaosu w dowodzeniu, działania 1 Armii przebiegały w sposób nieskoordynowany. Armia zajęła Knjażewac, jednak na skutek rozkazu dowództwa musiała się cofnąć na pozycje wyjściowe. W kolejnych tygodniach sytuacja stawała się coraz trudniejsza, a 21 lipca car Bułgarii zwrócił się do króla Rumunii o pośrednictwo w celu jak najszybszego zawarcia pokoju. Rokowania pokojowe rozpoczęły się 30 lipca w Bukareszcie, a dzień później zawarto zawieszenie broni. Po podpisaniu pokoju w Bukareszcie, car Ferdynand I ogłosił demobilizację armii, a w sierpniu 1913 roku rozformowano sztab armii, wykonując rozkaz demobilizacji.
=== I wojna światowa ===
W obliczu nowego zagrożenia wojennego, w lipcu 1914 roku sztab Armii Bułgarskiej rozpoczął prace nad aktualizacją planów mobilizacyjnych.
Po mobilizacji 1 Armia, dowodzona przez gen. lejt. Klimenta Bojadżiewa, skoncentrowała się w rejonach Bregowo – Bełogradczik oraz Caribrod – Tryn, planując natarcie na froncie o szerokości 270 km w kierunku Aleksinaca – Nisz. Po prawej stronie znajdowały się oddziały niemieckie, a po lewej – 2 Armia bułgarska.
14 października 1915 roku bułgarskie wojska rozpoczęły ofensywę w Macedonii. 1 Armia, działając w roli pomocniczej, prowadziła natarcie przez Zajeczar, Knjażewac i Pirot, mając na celu osiągnięcie doliny rzeki Morawy i opanowanie linii Paraćin – Aleksinac – Nisz.
W ciągu pierwszego tygodnia walk 1 Armia, w ramach operacji morawskiej, przebiła się na głębokość od 10 do 15 km na całym odcinku frontu. 26 października jej oddziały zajęły Negotin, a dzień później 6 DP zdobyła silnie ufortyfikowany Zajeczar, 8 Tundżańska DP opanowała Knjażewac, a 1 Sofijska DP Pirot. Oddziały armii dotarły do przedpola Nisz.
Atak na miasto przeprowadziły 8 Tundżańska i 9 Plewneńska DP, które zaatakowały jednocześnie z północy i wschodu, zdobywając je 5 listopada. Opanowanie Nisz spowodowało, że cała trasa kolejowa łącząca Berlin, Belgrad, Sofię i prowadząca do Konstantynopola znalazła się pod kontrolą Państw Centralnych, co było jednym z głównych celów politycznych kampanii.
Kontynuując natarcie, 1 Sofijska DP zajęła Leskovac, wzięła do niewoli 3600 żołnierzy serbskich i zdobyła 12 dział. W tym czasie 6 Bdinska DP oraz 8 Tundżańska DP posuwały się doliną Morawy w kierunku Aleksinaca, zajmując kolejne tereny. W ten sposób 1 Armia przełamała główny pas serbskiej obrony i zeszła w dolinę Południowej Morawy.
1 Armia kontynuowała natarcie w kierunku południowo-zachodnim na Prisztinę i Prizren, wspierając oddziały prawego skrzydła 2 Armii oraz jednostki niemieckie i austro-węgierskie, które realizowały operację kosowską mającą na celu całkowite zlikwidowanie armii serbskiej. 24 listopada 6. i 9 DP zajęły Prisztinę, zamykając tym samym ostatnią drogę odwrotu na południe, a w pościgu za Serbami armia zajęła Tetowo. Mimo to, oddziały Państw Centralnych nie zdołały otoczyć i zniszczyć wojsk serbskich, a operacja kosowska zakończyła się niepowodzeniem.
Na początku 1916 roku, po konferencji w Niszu, dowództwo niemieckie wycofało większość swoich jednostek z Bałkanów, a wojska bułgarskie zostały rozmieszczone wzdłuż granicy greckiej, blokując oddziały Ententy zgromadzone w Salonikach. Na lewym skrzydle zgrupowania obronnego znajdowała się 1 Armia bułgarska w składzie 8 Tundżańskiej DP i 3 Bałkańskiej DP (bez 2 BP). W centrum znajdowała się 11 Armia niemiecka z niemiecką 101 DP oraz trzema dywizjami bułgarskimi: 2 Tracką, 5 Dunajską i 9 Plewneńską DP. Na prawym skrzydle rozmieszczona była 2 Armia bułgarska, w składzie 7 Rilskiej DP, 11 Macedońskiej DP oraz 2 Brygady Piechoty z 3 Bałkańskiej DP oraz Dywizji Kawalerii. Na południu stacjonowała 10 Białomorska DP, odpowiedzialna za obronę wybrzeża Morza Egejskiego. W odwodzie znajdowały się 1 Sofijska oraz 6 Bdinska DP, które jednocześnie pełniły rolę wojsk okupacyjnych w północnej Macedonii. W sumie siły te obejmowały 207 batalionów piechoty, 29 szwadronów kawalerii i 206 baterii artylerii. Ogólne dowództwo nad 1 Armią bułgarską i 11 Armią niemiecką sprawował niemiecki feldmarszałek August von Mackensen, natomiast dowodzenie 2 Armią bułgarską pozostawało w gestii Kwatery Głównej Armii Bułgarskiej.
10 sierpnia po dwudniowym ostrzale artyleryjskim, wojska Ententy przeszły do działań ofensywnych na odcinku między rzeką Wardar a jeziorem Dojran. Pomimo wysokich strat, 2 BP z 2 Trackiej DP odparła atak oraz kolejne natarcia w następnych dniach. Sukces ten skłonił bułgarskie dowództwo do przeprowadzenia operacji zaczepnej z udziałem 1. i 2 Armii. 17 sierpnia natarcie na kierunku trackim rozpoczęła 2 Armia. Wykorzystując moment zaskoczenia, 1 Armia bułgarska, siłami 8 Tundżańskiej DP, opanowała Florinę, Banicę i Kostur. Dalsze posuwanie się Bułgarów zostało jednak znacznie spowolnione z powodu silnego oporu trzech dywizji serbskich broniących tego rejonu. Szczególnie zaciekłe walki toczyła 3 Bałkańska DP, mająca na celu opanowanie skalistych zboczy gór Chegan i Voras. Ostatecznie, 27 sierpnia, Bułgarzy przeszli do obrony wzdłuż jeziora Petron oraz Vegoritida, nie osiągnąwszy w pełni zakładanych celów operacji.
12 września wojska Ententy zaatakowały prawe skrzydło 1 Armii. Mimo trudnego, górzystego terenu, siły sojusznicze zaczęły stopniowo przełamywać opór 8 Tundżanskiej DP, a 17 września po ciężkich walkach odbiły Florinę.
Ofensywa wojsk sojuszniczych trwała przez cały wrzesień, październik i początek listopada, aż do rozpoczęcia opadów śniegu. 30 września połączone siły francusko-serbskie zdobyły Kajmakczałan, najwyższy szczyt pasma górskiego na granicy z Grecją, a następnie wkroczyły na teren Serbii. 8 października rozpoczęły się krwawe walki w zakolu rzeki Crna. W obliczu niemal dwukrotnej przewagi wojsk Ententy w sile żywej i artylerii, Bułgarzy zostali zmuszeni do odwrotu, a straty w ich szeregach były znaczne. Tylko podczas czterech dni od 18 do 21 października 3 Brygada z 8 Tundżanskiej DP straciła 2/3 stanu osobowego. W pułkach liczba żołnierzy wynosiła średnio od 200 do 300. W tej sytuacji, 19 listopada Bułgarzy opuścili Monastyr i zajęli nowe pozycje w odległości 5 km na północ od miasta.
Na początku 1917 roku oddziały bułgarskie na Froncie Salonickim zostały wzmocnione jednostkami przerzuconymi z Frontu Rumuńskiego. Naczelne dowództwo niemieckie jednak odrzuciło bułgarski plan ataku na Armię „Wschód” i postanowiło ograniczyć działania na froncie salonickim wyłącznie do obrony. Wobec pasywnej postawy wojsk Czwórprzymierza, inicjatywę przejęły siły Ententy. 12 marca trzy dywizje francuskie bez powodzenia zaatakowały pozycje bronione przez 6 Bdinską i 8 Tundżanską DP na zachód od Monastyru. Walki o wzgórze 1248, „Czerwoną ścianę” oraz najwyższy szczyt w paśmie górskim Baba – Pelister trwały sześć dni. Według francuskich raportów, wojska bułgarsko-niemieckie w czasie tych walk używały gazów bojowych.
Generalny atak sił Sprzymierzonych rozpoczął się 25 kwietnia na pięciu kierunkach jednocześnie. Zgodnie z planem, natarcie miały rozpocząć oddziały francuskie, włoskie, rosyjskie i brytyjskie, które miały skupić na sobie uwagę, a decydujące uderzenie na odcinku Weternik–Dobro Pole i dalej w kierunku Negotino miało być wykonane przez jednostki 1. i 2. Armii serbskiej. W rejonie na wschód od jeziora Dojran Brytyjczycy bezskutecznie atakowali pozycje 9 Plewneńskiej DP. Ataki były kontynuowane również 8 maja, jednak wszystkie zakończyły się niepowodzeniem. Straty wśród Bułgarów wyniosły: 315 zabitych, 948 rannych i 75 zaginionych, natomiast Brytyjczycy stracili ponad 7 tysięcy żołnierzy. Także podjęte 5 maja natarcie w zakolu rzeki Crna przez wojska Ententy zakończyło się niepowodzeniem. Utrzymanie pozycji wymagało jednak dużych strat. 8 Tundżanska DP musiała być wycofana z frontu do Macedonii Egejskiej, aby odpocząć i przeorganizować się. W kolejnych miesiącach walki przybrały charakter pozycyjny.
W następnym roku armia zmagała się z poważnymi problemami dyscyplinarnymi. Na początku 1918 roku przypadki odmowy wykonania rozkazów stawały się coraz częstsze. Na tę sytuację wpływ miała agitacja prowadzona wśród żołnierzy przez członków i sympatyków marksistowskiej frakcji Bułgarskiej Robotniczej Partii Socjaldemokratycznej. Coraz częściej dochodziło także do konfliktów pomiędzy oficerami niemieckimi a bułgarskimi.
Wiosną 1 Armia bułgarska weszła w skład GA „Scholtz” i była rozmieszczona między jeziorami Ochrydzkim a Dojran. Posiadając w swoim składzie trzy dywizje piechoty (63 bataliony i 403 działa), 1 Armia blokowała obszar na odcinku od jeziora Dojran do rzeki Wardar.
29 maja oddziały greckie zaatakowały silnie ufortyfikowane pozycje zajmowane przez 5 Dunajską DP w rejonie Skra di Legen. W trakcie dwudniowej bitwy Grecy wyparli Bułgarów z zajmowanych stanowisk, biorąc do niewoli 1805 żołnierzy bułgarskich. W trakcie walk praktycznie cały 49 pułk uległ zniszczeniu. Ta porażka miała istotny wpływ na morale bułgarskich oddziałów, a była tym bardziej bolesna, że zadały ją oddziały greckie, które były wcześniej lekceważone przez Bułgarów. W wyniku porażki w bitwie pod Skra di Legen zmieniono dowódcę Armii; gen. lejt. Dimityra Geszowa zastąpił gen. mjr Stefan Nerezow.
Latem 1918 roku Armia „Wschód” otrzymała dyrektywę w sprawie przygotowania ofensywy, której głównym celem było zniszczenie „możliwości obronnych” bułgarskiej armii oraz wyzwolenie okupowanych terenów w Serbii i Grecji. Na głównym kierunku miały nacierać dwie armie serbskie wspierane przez dwa dywizje francuskie i ciężką artylerię.
16 września wojska Ententy uderzyły na odcinku Wardar – jezioro Dojran. XII KP Sprzymierzonych, składający się z czterech dywizji brytyjskich i dwóch greckich, nie był w stanie przełamać silnie ufortyfikowanych pozycji bronionych przez 9 Plewneńską DP oraz 1 Brygadę z 11 DP. Pomimo użycia gazów bojowych i lotnictwa przez Brytyjczyków w następnych dniach, Bułgarzy obronili swoje pozycje, a dowództwo alianckie zrezygnowało z dalszych prób przełamania bułgarskiej obrony na tym odcinku frontu.
W tej sytuacji, dowódca 1 Armii gen. Nerezow zaproponował, aby wykorzystać sukcesy wojsk bułgarskich w rejonie jeziora Dojran i siłami 1. i 2 Armii przeprowadzić kontruderzenie na skrzydło wojsk Ententy, które wdarły się w rejonie Dobro Pola. Dowódca 11 Armii niemieckiej odmówił jednak uznając tę propozycję za nierealną.
W wyniku ogólnej sytuacji na froncie, 22 września gen. Friedrich von Scholtz zarządził odwrót 11 Armii niemieckiej. Rankiem 23 września francuska grupa kawalerii gen. dyw. Françoisa Jouinot-Gambetty wdarła się w lukę pomiędzy 11 Armią a 1 Armią bułgarską. W tym samym czasie, wyczerpane walką oddziały 1 Armii bułgarskiej rozpoczęły odwrót, który w niektórych miejscach przerodził się w paniczną ucieczkę. Armia bułgarska znalazła się w stanie chaosu i nie była już w stanie prowadzić zorganizowanego oporu, a wycofujące się oddziały utraciły zdolność bojową.
25 września, podczas rady koronnej, dowódcy 1. i 2 Armii zwrócili się do premiera A. Malinowa z wnioskiem o rozpoczęcie negocjacji w sprawie zawieszenia broni. Ten zamiar nie zyskał akceptacji bułgarskiego monarchy, który wezwał na pomoc oddziały niemieckie. Mimo to, 27 września rząd bułgarski wysłał do Salonik trzyosobową delegację w celu zawarcia rozejmu. 30 września zawieszenie broni weszło w życie, a bułgarskie siły zbrojne zostały zobowiązane do opuszczenia wszystkich okupowanych terytoriów w Serbii i Grecji oraz do przeprowadzenia demobilizacji, z wyjątkiem trzech dywizji piechoty i czterech pułków kawalerii. Oddziały znajdujące się na zachód od Skopje, wchodzące w skład 11 Armii niemieckiej, miały pójść do niewoli. 4 października 1918 roku car Borys III podpisał dekret o powszechnej demobilizacji żołnierzy armii czynnej. Kolejne akty prawne wyłączyły z demobilizacji 4., 8., 10 DP oraz 1 DK. Oddziały 4 Presławskiej DP i 1 DK znajdowały się w tym czasie w Dobrudży, gdzie do 24 listopada 1918 roku pełniły służbę okupacyjną, natomiast 8 Tundżanska i 10 Białomorska DP zostały skierowane do ochrony granicy w obawie przed ewentualną agresją ze strony Imperium Osmańskiego.
W połowie 1919 roku rozformowano 1 Macedońską DP oraz Dywizję Piechoty Górskiej. W lipcu tego roku rozwiązano 9 Plewneńską DP i 8 Tundżanską DP, a we wrześniu dodatkowo skadrowano po jednym pułku piechoty z każdej dywizji oraz zlikwidowano 11 pułk kawalerii.
27 listopada 1919 roku w Neuilly-sur-Seine pod Paryżem podpisano traktat pokojowy, który formalnie zakończył udział Bułgarii w I wojnie światowej.
== Struktura organizacyjna ==
Stan w październiku 1912:
dowództwo armii
1 Sofijska Dywizja Piechoty
6 Bdinska Dywizja Piechoty
10 Zbiorcza Dywizja Piechoty
Dywizja Kawalerii
1 pułk artylerii polowej
2 pułk artylerii polowej
1 dywizjon artylerii haubic
Stan w czerwcu 1913:
dowództwo armii
5 Dunajska Dywizja Piechoty
9 Plewneńska Dywizja Piechoty
Samodzielna Brygada Piechoty
Stan we wrześniu 1915:
dowództwo armii – gen. lejt. Kliment Ewtimow Bojadżiew
1 Sofijska Dywizja Piechoty,
6 Bdinska Dywizja Piechoty,
8 Tundżanska Dywizja Piechoty,
9 Plewneńska Dywizja Piechoty,
1 Brygada Kawalerii,
2 pułk kawalerii,
1. i 3 pułk artylerii ciężkiej,
1 pułk pospolitego ruszenia,
1., 6., 8. i 9 pułk łączności przewodowej,
trzy bataliony straży granicznej,
kompania kolarzy,
1 armijny park telegraficzny,
1 armijny oddział łączności bezprzewodowej,
oddział reflektorów,
oddział samochodowy,
siły zgromadzone w twierdzy Widyń oraz garnizonach Łom i Orjachowo.
W sumie w składzie 1 Armii znajdowało się: 88 batalionów piechoty, 85 baterii artylerii oraz 18 szwadronów kawalerii. Łącznie oddziały armii liczyły 3968 oficerów oraz 173142 podoficerów i żołnierzy.
== Przypisy ==
== Bibliografia ==
Dariusz Faszcza: Zapomniany sojusznik kajzerowskich Niemiec. Armia Bułgarska w czasie pierwszej wojny światowej. Oświęcim: Wydawnictwo Napoleon V, 2015. ISBN 978-83-7889-339-4.