1 Aliancka Armia Powietrznodesantowa
Aliancka Armia Powietrznodesantowa (ang. First Allied Airborne Army) to formacja wojskowa, która została ustanowiona 2 sierpnia 1944 roku na rozkaz generała Dwighta Eisenhowera, Naczelnego Dowódcy Alianckich Sił Ekspedycyjnych. Formacja ta była częścią Alianckich Sił Ekspedycyjnych i odpowiadała za dowodzenie wszystkimi wojskami powietrznodesantowymi w Europie Zachodniej od sierpnia 1944 do maja 1945 roku. W skład 1 Alianckiej Armii Powietrznodesantowej wchodziły: IX Dowództwo Transportu Piechoty, amerykański XVIII Korpus Powietrznodesantowy (obejmujący 17, 82 i 101 Dywizję Powietrznodesantową) oraz brytyjskie siły powietrznodesantowe, w tym 1 i 6 Dywizję Powietrznodesantową, a także polska 1 Samodzielna Brygada Spadochronowa.
Od momentu powstania do zakończenia II wojny światowej jednostka ta prowadziła alianckie siły powietrznodesantowe, które uczestniczyły w kluczowych ofensywach w północno-zachodniej Europie, w tym w operacji Market-Garden we wrześniu 1944 roku, w obronie podczas niemieckiej kontrofensywy w Ardenach między grudniem 1944 a styczniem 1945 roku oraz w operacji Varsity w marcu 1945 roku. Formacja została rozwiązana 20 maja 1945 roku, a brytyjskie jednostki wróciły do Wielkiej Brytanii, podczas gdy amerykańskie dywizje zostały przekształcone w 1 Armię Powietrznodesantową (ang. First Airborne Army) i przejęły kontrolę nad amerykańskim sektorem okupacyjnym w Berlinie.
Formowanie
Zalecenie dla utworzenia formacji
Generał Dwight Eisenhower, Naczelny Dowódca Alianckich Sił Ekspedycyjnych, uważał za niezbędne powołanie zunifikowanego dowództwa, które miałoby uprawnienia do koordynowania wszystkich jednostek powietrznodesantowych oraz jednostek transportu piechoty drogą powietrzną. Organizacja ta miała opierać się na zmodyfikowanym modelu kwatery głównej korpusu i być dowodzona przez wysokiego rangą oficera Sił Powietrznych Armii Stanów Zjednoczonych (USAAF). 20 maja 1944 roku, podsekcja Naczelnego Dowództwa Alianckich Sił Ekspedycyjnych (SHAEF) zaleciła zjednoczenie wszystkich brytyjskich i amerykańskich sił powietrznodesantowych w jedną formację, przy czym jednostki transportowe miały pozostać niezależne i pod kontrolą Alianckich Ekspedycyjnych Sił Powietrznych (AEAF).
Sprzeciw oraz wsparcie
Rekomendacja utworzenia zjednoczonej armii powietrznodesantowej spotkała się z krytyką ze strony generała Levena Coopera Allena, szefa sztabu 12 Grupy Armii. Allen podniósł argumenty dotyczące większej liczebności amerykańskich wojsk powietrznodesantowych, różnic w wyposażeniu i personelu pomiędzy brytyjskimi a amerykańskimi formacjami oraz ograniczeń transportowych, które mogłyby utrudnić skuteczne dowodzenie. Z kolei starsi dowódcy brytyjskich sił powietrznodesantowych obawiali się, że mogliby zostać podporządkowani oficerom Sił Powietrznych, co stanowiłoby niebezpieczny precedens. Dowódca AEAF, marszałek Trafford Leigh-Mallory, opowiedział się za jednoczeniem sił powietrznodesantowych, pozostawiając jednak jednostki transportu pod kontrolą AEAF.
Ostatecznie 21 Grupa Armii i AEAF zgodziły się na zalecenie, wprowadzając niewielkie poprawki, a 17 czerwca generał Harold R. Bull, zastępca szefa sztabu, operacji i planów (G-3) SHAEF, zaproponował utworzenie połączonej kwatery głównej wojsk powietrznodesantowych, która nie miałaby jednak kontrolować jednostek transportu piechoty.
Powołanie Brereton i aktywacja formacji
Pomimo sprzeciwów, Eisenhower był przekonany o konieczności istnienia jednolitego dowództwa, które kontrolowałoby zarówno siły powietrznodesantowe, jak i jednostki transportowe. W związku z tym zwrócił się do generałów George’a Marshalla i Henry’ego Arnolda z prośbą o wyznaczenie oficera USAAF na dowódcę zjednoczonej kwatery głównej. Marshall domagał się jednak dalszych wyjaśnień dotyczących roli dowódcy, co doprowadziło do dyskusji na temat podziału dowództwa. Ostatecznie ustalono, że dowódca sił powietrznych kontrolowałby wszystkie siły powietrznodesantowe, dopóki sytuacja na ziemi nie pozwoliłaby na normalne wsparcie logistyczne.
Po rozwiązaniu wątpliwości dotyczących podziału dowództwa przystąpiono do rekrutacji odpowiedniego personelu do nowej kwatery głównej. Departament Wojny Stanów Zjednoczonych przydzielił część personelu z Airborne Center w Camp Mackall, a gdy sztab 2 Brygady Powietrznej został rozwiązany, jego personel został przeniesiony do nowej jednostki. Dodatkowo, Strategiczne Siły Powietrzne Stanów Zjednoczonych w Europie przydzieliły dziesięciu oficerów oraz pięćdziesięciu żołnierzy.
Po rozmowach pomiędzy Eisenhowerem, Arnoldem i Marshallem zdecydowano, że pierwszym dowódcą formacji zostanie generał Lewis Brereton, dowodzący 9 Armią Powietrzną. Gdy Brereton dowiedział się o swoim powołaniu 17 lipca, na początku nie był przekonany do idei połączonej kwatery głównej, proponując, aby wszystkie amerykańskie siły powietrznodesantowe podlegały 9 Armii Powietrznej, jednak Eisenhower odrzucił tę sugestię.
Po zaakceptowaniu przez Breretona nowej roli, I Aliancka Armia Powietrznodesantowa została oficjalnie aktywowana 2 sierpnia 1944 roku.
Nazwa i struktura
Brereton zasugerował, aby połączoną kwaterę główną nazwano „I Aliancka Armia Powietrznodesantowa”, co zostało zatwierdzone przez Eisenhowera 16 sierpnia, mimo krótkotrwałego sprzeciwu ze strony generała Bulla, który uważał, że taka nazwa może być myląca, gdyż nie planowano wykorzystywania formacji jako armii. Nowa formacja otrzymała kontrolę operacyjną nad IX Dowództwem Transportu Piechoty, XVIII Korpusem Powietrznodesantowym oraz brytyjskim I Korpusem Powietrznodesantowym i ich jednostkami. Jednostki transportu piechoty RAF miały być przydzielane w razie potrzeby.
Jako dowódca I Alianckiej Armii Powietrznodesantowej, Brereton był bezpośrednio odpowiedzialny przed SHAEF oraz generałem Eisenhowerem. Do jego zadań należało szkolenie i przydzielanie obiektów, rozwijanie nowego sprzętu powietrznego, konsultacje z głównymi dowódcami AEAF i alianckich sił morskich oraz planowanie i realizacja operacji powietrznych.
Szlak bojowy
Anulowane operacje we Francji
W sierpniu 1944 roku siły amerykańskie pod dowództwem generała Omara Bradleya rozpoczęły operację Cobra, mającą na celu umożliwienie siłom alianckim wydostania się z Normandii po kilku miesiącach trudnego postępu przeciwko silnej niemieckiej obronie. Operacja zakończyła się sukcesem, mimo intensywnego niemieckiego kontrataku 7 sierpnia, znanego jako Lüttich, który uwięził wiele niemieckich dywizji w pobliżu Falaise. Następnie alianci przystąpili do szybkiego natarcia w głąb Francji.
Pod koniec sierpnia oraz na początku września zaplanowano kilka operacji powietrznodesantowych dla I Alianckiej Armii Powietrznodesantowej, aby wesprzeć szybki postęp sił lądowych.
- Operacja Transfigure miała na celu zlikwidowanie luki pomiędzy Orleanem a Paryżem oraz zablokowanie odwrotu sił niemieckich, jednak została anulowana, gdy siły alianckie zajęły Dreux, zaplanowane miejsce zrzutu.
- Operacja Axehead miała na celu przejęcie mostów nad Sekwaną w celu wsparcia 21 Grupy Armii.
- Operacja Boxer dotyczyła zdobycia Boulogne przy użyciu tych samych sił, co w operacji Transfigure.
- Operacja Linnet przewidywała przejęcie przeprawy wokół Tournai i utworzenie przyczółka nad rzeką Skaldą, aby zablokować wycofujące się formacje niemieckie.
- Operacja Linnet II miała na celu desantowanie sił w rejonie Akwizgranu i Maastricht w celu odcięcia wycofujących się sił niemieckich.
- Operacja Infatuate zakładała lądowanie sił na wyspie Walcheren, aby pomóc w otwarciu portu w Antwerpii, uniemożliwiając Niemcom odwrot.
- Operacja Comet miała na celu zabezpieczenie mostów nad Renem przez brytyjską 1 Dywizję Powietrznodesantową oraz polską 1 Samodzielną Brygadę Spadochronową, ale została odwołana z powodu złej pogody i rosnącego oporu niemieckiego.
Większość operacji została anulowana z powodu szybkiego postępu sił alianckich, co nie dawało I Alianckiej Armii Powietrznodesantowej wystarczającego czasu na zaplanowanie działań i rozmieszczenie sił. Sytuacja zmieniła się jednak w połowie września, gdy siły alianckie napotkały granicę niemiecką oraz linię Zygfryda, gdzie stawiły czoła znacznemu oporowi ze strony Wehrmachtu.
Operacja Market Garden
Operacja Market-Garden była rozwinięciem anulowanej operacji Comet, w której udział wzięły trzy dywizje I Alianckiej Armii Powietrznodesantowej (amerykańskie 101 i 82 Dywizja Powietrznodesantowa oraz brytyjska 1 Dywizja Powietrznodesantowa).
Plan operacji Market Garden opracował marszałek Bernard Law Montgomery, który sprzeciwiał się strategii „szerokiego frontu” preferowanej przez Eisenhowera. Montgomery uważał, że powinno się skoncentrować na jednym, silnym ataku na siły niemieckie, co miało umożliwić aliantom przełamanie linii Zygfryda i atak na Nizinę Północnoniemiecką.
Operacja Market Garden składała się z dwóch podoperacji: „Market” – atak powietrznodesantowy mający na celu zdobycie kluczowych mostów, oraz „Garden” – atak naziemny przeprowadzony przez brytyjską 2 Armię, głównie XXX Korpus.
W wyniku operacji udało się wyzwolić miasta Eindhoven i Nijmegen, jednak nie osiągnięto strategicznego celu, jakim było umożliwienie brytyjskiej 2 Armii przejścia przez most w Arnhem. 1 Dywizja Powietrznodesantowa, odpowiedzialna za zdobycie Arnhem, została ewakuowana 25 września 1944 roku po ciężkich stratach.
Bitwa o Ardeny
Po niepowodzeniu operacji Market-Garden, ofensywa aliancka została zatrzymana, a front wszedł w okres zastoju. Niemcy, pod dowództwem Adolfa Hitlera, rozpoczęli jednak wielką ofensywę, która miała miejsce od 16 grudnia 1944 roku, nazywaną operacją „Straż na Renie”. Trzy armie niemieckie zaatakowały Ardeny, co zaskoczyło siły alianckie i spowodowało zaangażowanie jednostek I Alianckiej Armii Powietrznodesantowej w obronę, w tym 101, 82 i 6 Dywizję Powietrznodesantową.
Po zakończeniu walk w Ardenach między grudniem 1944 a styczniem 1945 roku, siły powietrznodesantowe I Alianckiej Armii Powietrznodesantowej nie brały udziału w kolejnych operacjach aż do marca.
Operacja Varsity
W marcu 1945 roku armie alianckie dotarły do Niemiec i przekroczyły Ren, co stanowiło istotną przeszkodę dla dalszego natarcia. Marszałek Montgomery opracował plan operacji Varsity, która miała wspierać lądowe natarcie w ramach operacji Plunder.
Początkowo do operacji Varsity miały być zaangażowane trzy dywizje powietrznodesantowe: brytyjska 6 oraz amerykańskie 13 i 17, jednak z powodu ograniczonej liczby dostępnych samolotów transportowych do operacji przydzielono jedynie brytyjską 6 i amerykańską 17 Dywizję Powietrznodesantową.
Wzorem porażki operacji Market-Garden, w operacji Varsity zmieniono taktykę: siły powietrznodesantowe zostały zrzucone blisko linii frontu, co umożliwiło szybkie połączenie z siłami lądowymi. Dwie dywizje zostały zrzucone w jednej fali, co uczyniło operację Varsity największą operacją powietrznodesantową z jednym zrzutem w czasie II wojny światowej. Zrzuty zapasów dla sił powietrznodesantowych były realizowane jak najszybciej, aby zapewnić odpowiednie zaopatrzenie.
Siły lądowe rozpoczęły atak o godzinie 21:00 23 marca 1945 roku, a w ciągu nocy zabezpieczyły wiele przyczółków na wschodnim brzegu Renu. Dwie dywizje powietrznodesantowe zostały zrzucone o godzinie 10:00 24 marca 1945 roku w pobliżu Hamminkeln, gdzie miały za zadanie zdobycie lasu Diersfordter, zabezpieczenie mostów nad rzeką IJssel oraz zdobycie miasta Hamminkeln. Wszystkie cele zostały osiągnięte w ciągu kilku godzin, a do zmroku 24 marca 15 Szkocka Dywizja Piechoty połączyła się z elementami 6 Dywizji Powietrznodesantowej. Do 27 marca alianci mieli czternaście dywizji na wschodnim brzegu rzeki. Generał Eisenhower stwierdził później, że operacja Varsity była „najbardziej udaną operacją powietrznodesantową” do tej pory.
Dalsze anulowane operacje
Po zakończeniu operacji Varsity zaplanowano kilka kolejnych operacji powietrznodesantowych dla jednostek podlegających I Alianckiej Armii Powietrznodesantowej.
- Operacja Arena miała na celu lądowanie od sześciu do dziesięciu dywizji w tzw. „lotniku strategicznym” w regionie Kassel w północnych Niemczech, aby zająć duże terytorium. Wybrane do operacji dywizje to 13, 17, 82 i 101 amerykańskie, a także brytyjska 6-ta i 1-sza. Datę operacji ustalono na 1 maja, jednak plany zostały odwołane 26 marca z powodu szybkiego postępu sił alianckich.
- Operacja Choker II przewidywała lądowanie na wschodnim brzegu Renu w pobliżu Wormacji, ale została odwołana tuż przed startem.
- Operacja Effective miała na celu zapobieżenie niemieckiemu odwrotowi do Alp, jednak została anulowana, gdy wywiad wykazał, że nie ma takiej twierdzy.
Struktura organizacyjna
- I Aliancka Armia Powietrznodesantowa
- XVIII Korpus Powietrznodesantowy
- 13 Dywizja Powietrznodesantowa
- 17 Dywizja Powietrznodesantowa
- 82 Dywizja Powietrznodesantowa
- 101 Dywizja Powietrznodesantowa
- I Korpus Powietrznodesantowy
- 1 Dywizja Powietrznodesantowa
- 6 Dywizja Powietrznodesantowa
- 52 Dywizja Lowland (jednostki kwalifikujące się do transportu powietrznego)
- Brygada SAS
- 1 Pułk SAS (brytyjski)
- 2 Pułk SAS (brytyjski)
- 3 Pułk SAS (francuski)
- 4 Pułk SAS (francuski)
- 5 Pułk SAS (belgijski)
- 1 Samodzielna Brygada Spadochronowa
- IX Dowództwo Transportu Powietrznego
- 50 Skrzydło Transportu Powietrznego
- 52 Skrzydło Transportu Powietrznego
- 53 Skrzydło Transportu Powietrznego
- 38 Grupa RAF
- 46 Grupa RAF
Przypisy
Bibliografia
Clay Blair: Ridgway’s Paratroopers – The American Airborne in World War II. New York: The Dial Press, 1985. (ang.).
Gerard M. Devlin: Paratrooper – The Saga of Parachute And Glider Combat Troops During World War II. London: Robson Books, 1979. (ang.).
Dwight D. Eisenhower: Crusade in Europe. New York: Doubleday, 1948. (ang.).
David Fraser: And We Shall Shock Them: The British Army in the Second World War. London: Phoenix, 1999. (ang.).
E.M. Jr. Flanagan: Airborne – A Combat History of American Airborne Forces. New York: The Random House Publishing Group, 2002. (ang.).
Peter Harclerode: Wings of War – Airborne Warfare 1918–1945. London: Weidenfeld & Nicolson, 2005. (ang.).
James A. Huston: Out of the Blue – U.S Army Airborne Operations in World War II. West Lafayette: Purdue University Press, 1998. (ang.).
Brian Jewell: Over The Rhine – The Last Days of War in Europe. Staplehurst: Spellmount Ltd, 1985. (ang.).
Wojciech Markert. Organizacja I Alianckiej Armii Powietrznodesantowej, 1944-1945. Przegląd Historyczno-Wojskowy. 13 (64)/1 (239), 2012. Muzeum Historii Polski. [dostęp 2020-04-04].
Martin Middlebrook: Arnhem 1944 – The Airborne Battle. London: Penguin Books, 1995. (ang.).
Ministry of Information, By Air To Battle – The Official Account of the British Airborne Divisions, London: P.Stephens, 1978 (ang.).
Terence Otway: The Second World War 1939–1945 Army – Airborne Forces. London: Imperial War Museum, 1990. (ang.).