W ciągu ostatnich 80 lat powstało wiele książek, filmów i wystaw muzealnych poświęconych milionom ofiar Nazistowskich Niemiec, jednak niewiele osób zdaje sobie sprawę, że w październiku 1939 roku w obozie koncentracyjnym Fort VII polscy pacjenci psychiatryczni byli pierwszymi cywilami, którzy zostali zamordowani w komorach gazowych Trzeciej Rzeszy.
Zapomniane ofiary
W ostatnich latach aktywiści walczą o większe uznanie zbrodni wojennych, które dotknęły przynajmniej 20,000 polskich pacjentów psychiatrycznych, osób z niepełnosprawnościami oraz mieszkańców domów opieki. Mimo że Niemcy mają znaczące luki w wiedzy na temat II wojny światowej, jak wykazało badanie przeprowadzone na zlecenie polskiego instytutu badawczego, temat ten pozostaje nadal w cieniu.
Ideologia i eugenika
Ideologia Nazizmu, oprócz niemieckiego nacjonalizmu, rasizmu i militaryzmu, była silnie inspirowana darwinizmem społecznym. Adolf Hitler na konferencji partii nazistowskiej w Norymberdze w 1929 roku argumentował, że eliminacja najsłabszych obywateli zwiększy siłę narodu niemieckiego. Eugenika, pomysł po raz pierwszy zaproponowany przez Sir Francisa Galtona, kuzyna Charlesa Darwina, zdobyła popularność na początku XX wieku, prowadząc do przerażających praktyk, takich jak przymusowa sterylizacja w USA i Skandynawii.
Akcja T4 i masowe mordy
Unikalność niemieckich nazistów polegała na przekształceniu przymusowej sterylizacji w masowe morderstwa. W 1940 roku rozpoczęto operację Akcja T4, której celem była eutanazja „słabszych” obywateli. Do końca wojny zginęło od 200,000 do 300,000 pacjentów psychiatrycznych, osób starszych i niepełnosprawnych, w tym wielu Polaków. Psychiatrzy, tacy jak Tadeusz Nasierowski i Zdzisław Jaroszewski, szacowali liczbę zamordowanych Polaków na 20,000 do 26,000.
Początek zbrodni
Hitler podpisał list, który upoważniał niemieckich lekarzy do „udzielania śmierci miłosiernej” pacjentom, których uznawali za nieuleczalnych. Tak rozpoczęły się masowe egzekucje polskich pacjentów psychiatrycznych. W obozie Fort VII w Poznaniu pacjenci z okolicznych szpitali byli duszeni dwutlenkiem węgla w przekształconych komorach gazowych. W 1942 roku pacjenci z domów opieki w Włocławku zostali przewiezieni do obozu zagłady w Chełmnie, gdzie również zginęli.
Brutalne eksperymenty i etniczne czystki
Jednym z najbardziej przerażających zbrodni były medyczne eksperymenty na dzieciach w szpitalu psychiatrycznym w Lubliniec, gdzie setki dzieci, w tym także tych, którzy nie cierpieli na choroby psychiczne, były poddawane brutalnym próbom. W rezultacie przynajmniej 302 z nich zmarło, a ich mózgi zostały użyte do dalszych badań. Równocześnie na terenach zajętych przez Niemców trwały etniczne czystki, które obejmowały wypędzenie niemal miliona Polaków i Żydów.
Obojętność wobec zbrodni
Mimo ogromnej liczby ofiar, zbrodnie te nie znalazły miejsca w polskich podręcznikach historii. Kalina Błażejowska, dziennikarka i autorka książki „Bezduszni. Zapomniana zagłada chorych”, zwraca uwagę na dwie główne przyczyny tego stanu rzeczy: bezkarność niemieckich zbrodniarzy wojennych oraz postrzeganie lekarzy, którzy brali udział w tych zbrodniach, jako ludzi kierujących się humanitarnymi intencjami.
Walka o pamięć
Na szczęście, w ostatnich latach zaczęto podejmować działania mające na celu upamiętnienie tych tragicznych wydarzeń. W 2025 roku 22 września, rocznica masakry w Kocborowie, zostanie ustanowiona Dniem Pamięci Ofiar Eksterminacji Osób z Chorobami Psychicznymi w Okupowanej Polsce. Inicjatywy takie jak wmurowanie tablic pamięci w miejscach zbrodni oraz organizacja marszów pamięci pokazują, że temat ten zyskuje na znaczeniu.
Przyszłość pamięci
Wspólnoty lokalne, jak ta z Olsztyna, organizują modlitwy i wydarzenia mające na celu upamiętnienie ofiar, a także starają się o stworzenie edukacyjnych szlaków pamięci. Pomimo trudności, jakie niesie ze sobą stygmatyzacja osób z niepełnosprawnościami, nadzieją jest, że te starania przyczynią się do reintegracji tej zapomnianej tragedii do narracji o cierpieniu Polaków w czasie II wojny światowej.